در عصری به سر می بریم که کاهش ارتباطات انسانی در قالب قطع صله رحم از جمله چالش هایی است که حیات واقعی جوامع بشری با آن روبروست، لذا هر چه دنیا رو به تمدن مادی می رود صله رحم کم رنگ و کمرنگ تر می شود و ما آفات این مساله را در جوامع مختلف به وضوح مشاهده می کنیم.[1]
اینگونه است که در دنیای کنونی ، مرگ عواطف بیداد می کند و انسان ها به هم کاری ندارند و حتی کسی به داد و رنج فرد بیچاره و مظلوم نمی رسد.[2]
تأسف آور است که این بحران به جامعۀ اسلامی نیز سرایت کرده است و به علت سیطرۀ سبک زندگی غربی،بعضاً قطع رحم و بريدن پيوندهاى خويشاوندى را در جامعه شاهدیم[3]، که آثار دردناكى در زندگى برخی از مردم گذاشته است؛ [4]به عنوان نمونه گاه اعضای فامیل به دلیل اختلافات جزئی با هم سالیان درازی قطع رابطه می کنند و حتی این قطع رابطه به فرزندانشان هم منتقل می شود دیگر ارتباط دو خانواده از بین می رود.[5]
حال آنکه نخستين چيزى كه اهميت و ارزش صله رحم را روشن مى سازد اين است كه كسب غالب ملكات فاضله اخلاقى تنها دران سنت عظیم و مربوط به طرز روابط با يكديگر مى باشد. تواضع و فروتنى و محبت و ايثار و عفو و گذشت و سخاوت و بردبارى و كظم غيظ و عاطفه و ترحم و تملك نفس و... در صله رحم و چگونگى روابط و مناسبات انسانها پيدا مى شود.[6]
لذا صله رحم از جمله مهترین مصادیق و مكارم اخلاق به شمار آمده و در حقيقت مصداق زنده اى از ارزشمند ترین مفاهیم اخلاقی است.[7] با این اوصاف شایسته است به آثار و برکات اخلاقی صله رحم بیش از پیش توجه نمود.[8]
حسن خلق؛ تبلور اخلاقی صله رحم
حسن خلق به معنى خاص، آن است كه انسان با گشاده رويى و چهره شاد و زبان نرم و ملايم با مردم روبرو شود، و در هر جا و با هر كس با خوش روئى برخورد كند، لب هايى پر از تبسّم، و كلماتى پر از محبت و لطف داشته باشد. اين يكى از فضايل اخلاقى است كه در صله رحم به خوبی متبلور می شود.[9]
به عكس، كج خلقى و ترش روئى و سخنان خشن و خشك و فاقد لطف و محبت از رذايل اخلاقى است كه بر مبنای قطع رحم واقع می شود و در نهایت باعث نفرت عموم و پراكندگى از دور انسان و فروپاشی اخلاقی جامعه خواهد شد.[10]
بدیهی است صله رحم مهمترین رویکرد عملی در تحقق حسن خلق به شمار می رود؛ زيرا فضائل اخلاقى مانند نيروهاى جسمانى از طريق تمرين تقويت مى شود همان گونه كه ورزش كاران پس از مدتى تمرين، داراى اندامى نيرومند و زيبا و كارآمد مى شوند، ورزش هاى اخلاقى نيز روح انسان را قوى و زيبا و كارآمد مى كند.که صله رحم مصداق بارز تقویت ارتباطات انسانی و حصول حسن خلق محسوب می شود.[11]
در این بین مزاح و شوخی منطقی و مطلوب، یکی ازابعاد حسن خلق و گشاده رويى و اخلاق فاضله در صله رحم محسوب داشت، لیکن اگر به افراط كشيده شود، يا با گناه آلوده گردد مبدل به يكى از رذايل اخلاقى مى شود. [12]
از سوی دیگر باید دانست حسن خلق و خوشرويى، شهرها را آباد و عمرها را زياد مى كند لذا الفت و مودّت و اتحاد كه سرچشمه هرگونه آبادى و خير و بركتى است، بر مبنای اهتمام به فضیلت صله رحم حاصل خواهد شد.[13] اینگونه است که پيامبر اعظم صلى الله عليه و آله در روایتی فرمود: «صله رحم و پيوند خويشاوندان، شهرها را آباد مى سازد...».[14]
با این تفاسیر صله رحم به عنوان مهمترین مولفه ترویج حسن خلق در خانواده و جامعه باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.[15]
جلب محبت و همدليِ خويشاوندان؛ مهترین اثر اخلاقی صله رحم
اسلام براى صله رحم و كمك و حمايت و محبّت به خويشاوندان اهمّيّت فوق العاده اى قائل شده و از قطع رحم و بريدن رابطه از خويشان و بستگان به شدّت نهى كرده است.[16] زیرا منظور از صله رحم اين است كه پيوند محبّت ، برقرار باشد و در مشكلات، به يارى هم بشتابند و از حال هم غافل نشوند و در شرايط مختلف، به مقتضاى آن شرايط، عمل كنند. حتّى با يك سلام و يك تلفن.[17] از این رو نبايد فرهنگ غربى به جامعه ما هم سرايت كند كه فرزندان از پدر و مادر و يا به عكس پدر و مادر از حال فرزندان و بقيّه بستگان از يكديگر بى اطّلاع باشند.[18]
با این تفاسیر باید اذعان نمود یکی از مهمترین آثار اخلاقی صله رحم؛ جلب محبت است، اين مسأله به تجربه تقريباً براى همه كس ثابت شده است كه با حسن خلق و برخوردهاى محبت آميز و مؤدّبانه در دیدو بازدیدها مى توان صيد دل ها كرد و آثار و برکات فراوانی به دست آورد.[19]
در تبیین این مهم باید به حديثى از امام صادق عليه السّلام اشاره نمود که فرمود:«صلة الرّحم و حسن الجوار، يعمّران الدّيار و يزيدان في الأعمار؛ صله رحم و پيوند با خويشاوندان و نيكى با همسايگان، خانه و شهرها را آباد و عمرها را زياد مى كند»[20].و یا در حديث ديگرى از امام باقر عليه السّلام مى خوانيم كه فرمود: «صلة الأرحام و حسن الجوار، زيادة في الأموال؛ صله رحم و نيكى با همسايگان، سرمايه ها را فزونى مى بخشد[21]».[22]
بی شک تأثير صله رحم در فزونى مال علاوه بر الطاف الهى كه در جنبه هاى مادّى شامل حال اين دسته از نيكوكاران مى شود اين است كه محبت گرایی میان اعضای خانواده و اقوام موجب تقویت پيوندهاى خانوادگى وسبب همكارى هاى دسته جمعى اقتصادى مى شود و اینچنین آثار اخلاقی صله رحم به ارتقای مسايل اقتصادى خانواده ها نیز منجر می شود. [23]
هم چنین جایگاه صله رحم در طول عمر نیز ممكن است از اين جهت باشد كه ارحام با بذل محبت به یکدیگر به نحو مستمر در حق يكديگر دعا مى كنند و همين دعا سبب طول عمر آنها مى شود؛ در نتیجه هنگامى كه روابط خوبى با هم داشته باشند، در مشكلات و از جمله بيمارى ها به يارى هم مى شتابند و همين امر باعث طول عمر آنها مى شود. از این جهت صله رحم، غم و اندوه را كم مى كند و نشاط و شادابى كه از عوامل طول عمر است مى آفريند.[24]
افزون بر اين آرامش روح كه يكى از آثار مستقيم برخوردهاى محبت آميز در ارتباطات انسانی است سبب افزايش عمر مى شود زيرا امروز ثابت شده عامل بسيارى از مرگ و ميرها استرس ها و فشارهايى است كه بر انسان وارد مى شود كه يكى از عوامل اصلى بيماريهاى مختلف است و مسلّم است كه حسن خلق و برخوردهاى محبت آميز به ویژه در صله رحم، از فشارهاى روحى مى كاهد و بدين سبب عامل طول عمر محسوب مى شود.[25]
پر واضح است كه تحليل هاى منطقى كه براى رابطه اخلاق و صله رحم بیان شد، به اين مفهوم نيست كه ارتباطات معنوى و الهى آنها را كه از چشم ما پوشيده است، ناديده بگيريم.[26]
آری صله رحم بیمه لطیف توام با محبت خانوادگی است و اگر خانواده های ما به این مهم توجه کنند کسی در جامعه بیچاره نمی ماند و خود بخود مشکلات عمومی از طریق این بیمه خانوادگی حل می شود.[27]
ایجاد صفای باطنی و رفع کدورت در سایۀ اهتمام به سنت اخلاقی صله رحم
بدیهی است محيط خانواده كانون احساسات و عواطف است،[28] لذا شیوع تشتّت و پراكندگى در میان خانواده و اقوام و آشنایان بدبختى بزرگی است كه انسان را در ميان شك و ترديد و بى ايمانى و انواع اختلافات و پراكندگى و فساد غوطه ور می کند و يأس و نااميدى سر تا پاى وجود اعضای خانواده و فامیل را فرا خواهد گرفت.[29]
تأسف آور است که اقوام و آشنایان سالها با هم اختلاف پيدا كرده و به جان هم افتاده و سال ها با هم قهر مى كنند و از انجام صله رحم غافل مى شوند.[30] بر این اسا تيرهاى كينه ، حسد، بخل و تنگ نظرى ، انحصارطلبى و حرص و طمع که شاکۀ نهاد خانواده را تهدید می کند عاملی است برای بروز انواع آفات و بلاها. [31] زیرا يكى از گناهان نازل كننده بلا؛ قطع رحم است.[32] و هر انسانى از وجود اين گونه اختلافات در نهاد مقدس خانواده رنج مى برد، و همه آرزو مى كنند اين اختلافات روزى برچيده شود.[33]
در این بین اهتمام به سنت صله رحم و رسيدگى و نيكى به خويشاوندان موجب تصفيه و پاكيزگى اعمال و رشد كردار آدمى مى گردد؛ وقتى انسان به شاخ و برگ درخت زندگى خود كه همان اقوام او باشند، رسيدگى كرد، و از خشكيدن حتى برگى از[34] برگهاى اين درخت جلوگيرى نمود، احساس آرامش و صفاى باطنى خواهد كرد، كه خود عاملى براى تصفيه و رشد اعمال نيك است. وقتى چنين صفاتی در میان اعضای خانواده حاكم شود همۀ اقوام و آشنایان به تدريج در صدد برمى آيند تا بوسيله نيكيهاى ديگر بر اين صفا و روحانيّت دل بيفزايند، و بالطبع كردار همگان خالص تر و اعمال نيك آنها بيشتر مى گردد.[35]
لذا در روایتی می خوانیم:« صِلَةَ الرَّحِمِ مَنْمَاةً لِلْعَدَدِ[36]؛ صله ارحام و پيوند با خويشاوندان رشد و فراوان شدن آنان را در پی دارد». [37] چرا که عمرِ قطع كننده رحم كوتاه مى شود،[38] و هر چه مدّت قهر طولانى تر شود عمر انسان كوتاه تر مى گردد.[39]
باید دانست صله ی رحم کدورت ها را از بین می برد و موجب کم شدن دشمنی ها می شود و از این رهگذر صله ی رحم موجب زیاد شدن عمر می شود.[40] چه بسا افرادی که در طول سال همدیگر را نمی دیدند و یا با هم قهر بودند، همدیگر را می بینند و آشتی می کنند. و اینگونه مهربانی ها، دوستی ها و سایر آثار مثبت در افراد افزایش می یابد.[41] و خانه تکانی قلبی ایجاد می شود و از این طریق افراد کینه ها را فراموش و آشتی خواهند کرد.[42]
آری مهمترین راه برون رفت از چالش های خانوادگی، ديد و بازديد و صله رحم و ملاقات دوستان است که در رفع كدورتها و بيرون ريختن غم و اندوهها از دل نقش به سزایی دارد ؛ لذا سنت اخلاقی صله رحم در همۀ ایام سال به ویژه در آغاز سال نوباید به عنوان مهمترین مولفه اخلاقی مراسم نوروزى مورد توجه قرار گیرد.[43]
ایثار، فداکاری و گذشت؛ بالاترین درس اخلاقی صله رحم
مى دانيم يكى از عوامل ایجاد نزاع ها و درگيرى ها در میان اعضای خانواده و اقوام وآشنایان كه ت سال ادامه پيدا مى كند، روح انتقام جويى و عدم گذشت است كه هرچه جلوتر مى رود مانند سيلاب شديدتر مى شود[44]حال آنکه اگر عفو و گذشت از محيط خانواده و اقوام و آشنایان برچيده شود، و هر كس بخواهد در مزاحمت هايى كه به حق او مى شود، در مقام انتقام جويى برآيد، محيط خانواده مبدل به جهنم سوزانى مى شود كه هيچ كس در آن امنيت ندارد، و به زودى خانواده ها از هم متلاشى مى شوند.[45]
لذا تفرقه هاى خانوادگى اینچنین واقع می شود اما بسيار مى شود كه اندك مدتى كه از اين كشمكش گذشت اقوام به خود آمده و پشيمان مى شوند خصوصا از اين جهت كه مى بينند با متلاشى شدن كانون خانواده در مسير ناراحتيهاى گوناگونى قرار خواهند گرفت لیکن به علت روح انتقام جویی و فقدان ایثار و گذشت، در راستای ترمیم وضعیت موجود اقدام نمی کنند.[46]
حال برای برون رفت از این نقیصه ، صله رحم عاملى براى تقویت روح ایثار وفداکاری است؛ لذا وقتی در روایات صله رحم به عنوان رشد و افزايش مال مورد نظر قرار می گیرد صرفاً افزایش سرمایه مادی مد نظر نیست بلکه ناظر بر ارزيابى ذهنى و توسعۀ روح انسانی است؛این مسأله موجب می شود ايثار و گذشت سرلوحه زندگى همگان قرار گیرد، و اقوام و آشنایان در صدد رفع نياز دوستان و نزديكان خود اقدام کنند، لذا يك ريال زيادتر از مؤونه زندگى خود را هم زياد ارزيابى كرده، و افزون مى يابند، و در صددند حتى اين مقدار كم را هم صرف رفع نیاز اقوام كنند.[47]
و اما از نظر عينى و محيط بيرون از محدوده ذهن هم مال او فزونى مى يابد، كسى كه به دستور خداوند متعال عمل كرده و در حق خانواده و دیگر اقوام ایثار و فداکاری مى كند خداوند راههائى را براى توسعه اموال براى او مى گشايد، راههائى كه قبل از اين نيكى به روى او باز نبود، راههائى كه اموال حلال از آن طريق به دست مى آيد ؛ علاوه بر اين طبعاً از نظر روانى وقتى اين آسودگى را احساس كرد كه شاخ و برگ خاندان و وابستگان او با طراوت و شادابى به زندگى ادامه مى دهند، خود نيز با فكر و انديشه اى باز در تمام امور و جهات و از جمله كسب مال تلاش مى كند، و با روشنائى تفكر آزاد روزهائى را مى يابد كه قبل از اين اعمال نيك نمى يافت زيرا تاكنون تاريكى خودپسندى و حبس مال اجازه روشنائى و يافتن آن روزنه را نمى داد.[48]
لذا صله رحم موجب می شود وقتى عضوى از پيكره خانواده در حال درد و غم بسر برد تأثيرى عميق در تمامى اقوام ایجاد شود، وسريعاً برای برطرف کردن آن چالش اقدام گردد.[49]
آری با صله رحم جوشش ایثار و گذشت در دل ها ایجاد می شود. و قهرها تبدیل به آشتی می شود. این نکته که همان تألیف قلوب و صله ی رحم و گذشت است به شدت مورد توصیه ی اکید اسلام می باشد.[50]
صله رحم؛ تجلی دلجویی و کمک به بستگان
روشن است هنگامى كه افراد يك فاميل صله رحم به جاى آورند باید مراقب يكديگر باشند و به همديگر كمك كنند[51]لذا بايد با صله رحم پيوند خويشاوندى برقرار کرد و به بدهكاران و نیازمندان از بستگان كمك کرد. [52]
بی تردیدكسى كه دست از ارحام خويش كشد جز اين نيست كه او يك دست از آنها مى كشد، و در مقابل دستهاى زيادى از او كشيده مى شود- زيرا او يك نفر و جمعيت طائفه بسيار است و طبعاً جدا شدن يك نفر ضررى به ديگران نمى زند ولى جدائى يك فاميل از يك فرد مضرّ به حال او است و كسى كه با خويشان خود متواضع و مهربان و همراه باشد، دوستى هميشگى آنها را جلب كرده است و هر وقت كمك و يارى بخواهد دستها و قدمهائى آماده، براى خدمت به او مهيّا خواهد بود».[53]
بدین ترتیب صله يك معناى عرفى دارد كه داشتن نوعى رابطه است كه اين رابطه مختلف است، گاهى رابطه به اين است كه زندگى پدر و مادرى را كه در مضيقه هستند تأمين كند، زیرا وجوب نفقه مصداق صله رحم است و گاهى وجوب نفقه نيست، بلكه خبر داشتن از بيماران آنها و كمك كردن به گرفتاريها و مشكلات آنها در حد توان، مصداق صله است، و گاهى با يك سلام، صله رحم صورت مى گيرد، به عبارت ديگر طورى باشد كه او را بيگانه ندانند.[54]
سخن آخر:(مردم از فرصت نوروز برای تقویت صله ارحام استفاده کنند)
در خاتمه باید گفت صله رحم و جنبه های اخلاقی و انسانی در آن از جمله آثار مثبت عید نوروز به شمار می آید.[55] ؛ و از انجا که اسلام طرفدار این ارزش های اخلاقی هست . بنابراین شایسته است مردم از جنبه های مثبت عید نوروز به ویژه صله رحم بهره گیرند.[56]
آری صله رحم در عيد نوروز ، هم به خاطر بعضى روايات و هم به خاطر آثار اخلاقی فراوانی که در آن سنت ارزنده مشاهده می شود باید مورد توجه قرار گیرد که اين است روش اولوالالباب و صاحبان انديشه!.[57]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/3/1389.
[2] همان.
[3] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص67.
[4] همان.
[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/3/1389.
[6] زندگى در پرتو اخلاق ؛ ص57.
[7] تفسير نمونه ؛ ج 14 ؛ ص181.
[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/3/1389.
[9] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص135.
[10] همان.
[11] همان ؛ ص150.
[12] همان ؛ ص167.
[13] همان ؛ ص148.
[14] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص394.
[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/3/1389.
[16] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص394.
[17] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص67.
[18] مشكات هدايت ؛ ص109.
[19] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص148.
[20] بحار الانوار؛ ج 71؛ ص 120.
[21] همان؛ ص 97.
[22] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص66.
[23] همان ؛ ج 4 ؛ ص626.
[24] همان.
[25] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص148.
[26] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 4 ؛ ص626.
[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/3/1389.
[28] تفسير نمونه ؛ ج 3 ؛ ص376.
[29] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 1 ؛ ص284.
[30] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص112.
[31] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 3 ؛ ص318.
[32] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص112.
[33] پيام قرآن ؛ ج 5 ؛ ص214.
[34] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص331.
[35] همان؛ ص 332.
[36] نهج البلاغه؛ کلمات قصار؛ ش249.
[37] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص79.
[38] ر.ک: ميزان الحكمه؛ ج 4؛ ب 1464.
[39] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص112.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛26/12/1394.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/12/1396.
[43] كليات مفاتيح نوين ؛ ص907.
[44] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 12 ؛ ص333.
[45] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص420.
[46] تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص159.
[47] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص332.
[48] همان.
[49] همان؛ ص334.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛24/12/1390.
[51] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 14 ؛ ص89.
[52] ترجمه گويا و شرح فشرده اى بر نهج البلاغه ؛ نص ج 2 ؛ ص115.
[53] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص336.
[54] گفتار معصومين(علیه السلام) ؛ ج 1 ؛ ص92.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/1/1391.
[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛25/12/1389.
[57] كليات مفاتيح نوين ؛ ص907.
