يكى از مهم ترين چيزهايى كه در سرنوشت اجتماع تأثيرگذار است، نظام هویتی آن جامعه است. لذا هر چيزى که دارای اهميّت است و حتی خود را به عنوان ارزش قلمداد می كند، مردم به سمت همان چيز مى روند تا در جامعه ممتاز شوند.[1]
در این میان هر ملتی برای خود اعیاد[2] و روزهاى شادى خاصى دارد كه آن را عيد مى نامند.[3] به عنوان نمونه ما روز پیروزی انقلاب را جشن می گیریم و روز عید می دانیم. روزهایی که موفقیت فوق العاده ای نصیب ملتی می شود به عنوان عید معرفی می شود. در این بین نوروز یک عید طبیعی و ملی است.[4] که در ميان مردم معمول است و به شكل سنّت ملّى در ميان ايرانيان و كشورهاى ديگرى درآمده و در شمار امورى است كه اسلام بر آن تأكيد نهاده است. و کارکردهای آن بسيار پرثمر و مفيد است.[5]
لذا وقتی آبا و اجداد و نياكان ما ايرانيان و به طور كلّى فارس زبان ها، در ايّام عيد نوروز در راستای گسترش کارکردهای مثبت اجتماعی از آن بهره می گیرند ، و صله رحم مى كنند، و به شادى هاى مشروع در سطح خانواده و جامعه روى مى آورند. اين آداب، آداب خوبى است.و بر همين اساس ما از آداب خوب و معقول اجتماعی از سوی نياكان خود پيروى مى كنيم.[6]
از این رو نوروز يك رسم عرفى است و فوايد بسيارى دارد که به آن احترام مى گذاريم.[7]زیرا باید خوبی های آن را گرفت، همانگونه که خداوند نیز در قرآن کریم می فرماید:«الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه ُ أُولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْباب؛[8] همان کسانی که سخنان را می‌شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می‌کنند؛ آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده، و آنها خردمندانند.»[9]
با این اوصاف کارکردهای اجتماعی موجود در عید نوروز را نه تنها اسلام با آنها مخالف نیست بلکه از آنها طرفداری هم می کند که أهم آن در ادامه از نظر می گذرد.[10]
عید نوروز بيانگر خوش ذوقي ايرانيان است
گفتنی است نوروز یك روز ملّى است و اسلام با مناسبت هاى ملّى اگر به صورت معقول انجام شود مشكلى ندارد[11]البته بعضی این عید را عیدی مذهبی می دانند و روایاتی هم نقل می کنند ولی روایاتی که آن را عیدی مذهبی بداند در دست نیست بلکه این عید ملی و عرفی(فرهنگ عموم مردم [12]) است و حاکی از خوش ذوقی ایرانیان است که آغاز بهار را جشن می گیرند.[13] لذا شاهد اجتماع مسلمين در مراسم عید نوروز هستیم[14]
به عنوان نمونه سفره هفت سین گذاشتن نیز از باب مسائل عرفی است و کسی آن را به عهده ی شرع نمی گذارد.[15]
افزایش نشاط اجتماعی در سایۀ کمک به نیازمندان
هنگامى كه سنّت انفاق و كمك به نيازمندان در جامعه كمرنگ و يا ترك شود، فاصله طبقاتى زياد مى گردد، يعنى روز به روز بر ثروت ثروتمندان و فقر نيازمندان افزوده مى شود، و اين فاصله به جايى مى رسد كه نتيجه آن ناهنجاريها و شورشهاى اجتماعى مى شود[16] لذا وجود «افراد محروم و بينوا» در يك اجتماع، موجب انفجارهاى خطرناك مى گردد، همان انفجارى كه گاه تمام اصل مالكيّت را در خود فرو مى برد و تمام ثروتها را مى بلعد و نابود مى سازد![17]
لیکن انفاق، فاصله طبقاتى را كم مى كند و خطراتى را كه از اين رهگذر متوجّه افراد اجتماع مى شود، از ميان مى برد.انفاق آتش خشم و شعله هاى سوزان طبقات محروم را فرومى نشاند و روح انتقام و كينه توزى را از آنها مى گيرد.[18]
از سوی دیگر نیز باید گفت مؤمنان راستين با شادى مردم شاد و با غم آنها شريك و سهيمند؛ هيچ گاه به علم و درايت خود نمى نازند؛ و هرگز خود را از لطف حق بى نياز نمى دانند؛ دلى لبريز از عشق خدا دارند؛ و در اين راه از هيچ حادثه اى نمى هراسند.[19]
با این تفاسیر يكی از سرمايه جاودان معنوى و مادّى،انفاق در راه خدا و بذل و بخشش و احسان و نيكوكارى نسبت به بندگان حق است.[20] زیرا انفاق به محرومان و ناتوانان، اگر بطور فراگير بر تمام خانه ها و بر فرد فرد جامعه سايه بگستراند و از جامعه فقر به كلى ريشه كن گردد قهرى است كه افزایش شادی و نشاط در جامعه را به همراه خواهد داشت و شهرها نيز آباد مى گردد.[21]
در روايتی از پيامبر(ص) مى خوانيم:«من ادخل على مؤمن سرورا فقد سرنى و من سرنى فقد اتخذ عند اللَّه عهدا؛ كسى كه سرور و شادى در دل مؤمنى ايجاد كند مرا مسرور كرده، و هر كس مرا مسرور كند عهدى نزد خدا دارد.[22] لذا شاد کردن دلها و دستگیری از مستمندان و یاری نیازمندان، از دیگر آثار اجتماعی خوب عید نوروز است زیرا شاد کردن مؤمنان عبادتی بزرگ است.[23]
افرادی هستند که در ایام عید به ضعفای فامیل بدون چشمداشتی کمک می کنند. کمک کردن به نیازمندان از بزرگترین عبادات است. زیرا از بزرگترین اعمال ادخال سرور در قلوب مؤمنان است.[24]
خداوند مى خواهد قلب [25]مؤمنين مسرور شود، و از اين رو به كسى كه به قلب مؤمن ادخال سرور كند پاداش مى دهد.[26]
اين فرهنگ پر بار اسلامى سبب شده است كه در جوامع اسلامى كمكهاى مردمى به صورت گسترده اى انجام گيرد، و بسيارى از نيازمندان زيرپوشش اين كمكها قرار گيرند؛ گاه به نام «جشن نيكوكارى » و گاه عناوين ديگر.[27]
عیدنوروز؛ نمونه كامل همگرايي اجتماعي با چاشنی محبت و مهرورزی
در عصری به سر می بریم که صحنه جامعه بشرى را كانونى از ناامنى و انواع تزاحم ها و كشمكش ها مى سازد ودر آن خبرى از همدلى و محبّت و همكارى و صميميّت نيست.[28]از سوی دیگر براى تحقق جامعۀ اسلامی تنها پيوند فكرى كه پشتوانه آن منطق و استدلال است، كافى نيست، بلكه پيوند عاطفى كه از عشق و علاقه و محبّت سرچشمه مى گيرد، نيز لازم است؛ زيرا براى پيشبرد اهداف يك جامعه، عقل به تنهايى نارساست، بلكه عقل و عشق بايد به هم بياميزند و چرخهاى جامعه را در مسير هدف به گردش درآورند.[29]
سخن از محبّت و رحمت در جامعه اسلامى است[30] و محبت گرایی اوّل شرط پيوند عاطفى بين افراد جامعه است، [31] البته در این میان، تأکید بر حسن ظن در حفظ نظام جامعه و پيوند محبت و دوستى افراد نسبت به هم نقش کلیدی ایفا می کند[32] زیرا وقتی حس اعتماد در جامعه ضعيف گردد و همكارى افراد با يكديگر كم شود. افراد جامعه به يكديگر بدبين می شوند و پيوندهاى اخوت و محبت و دوستى و همكارى سست خواهد شد.[33]
حال بهتر می توان به نقش عید نوروز در همگرایی روز افزون جامعه بر مدار محبت پی برد؛زیرا در این ایام، احساس كينه توزى و انتقام ، به محبت و صميميت تبدیل می شود[34]
آری در عید نوروز محبت و صفا و صميميت جاى كينه و عداوت را مى گيرد[35] اين كار سبب مى شود عُلقه و محبت و دوستى و مودت در ميان افراد جامعه بيشتر و از پراكندگى و سلب اعتماد جلوگيرى شود و در نتيجه زمينه هاى همكارى كه بر پايه اعتماد قرار دارد بيشتر گردد و بركات فزون ترى بهره فرد و جامعه شود[36]
اینگونه است که جوشش محبت و به جای آوردن صله رحم و تبدیل شدن کینه و قهرها را باید از جمله کارکردهای مهم عید نوروز به شمار آورد.[37]جوشش محبتی است که در دل ها ایجاد می شود. این نکته که همان تألیف قلوب و صله ی رحم و گذشت است مورد توصیه ی اکید اسلام است.[38] نباید فراموش کرد که اسلام نسبت به صله رحم و كمك و حمايت و محبت نسبت به خويشاوندان اهميت فوق العاده اى قائل شده است و قطع رحم و بريدن رابطه از خويشان و بستگان را شديدا نهى كرده است.اهميت صله رحم تا آنجا است كه پيامبر اسلام (ص) مى فرمايد:«صلة الرحم تعمر الديار و تزيد فى الاعمار و ان كان اهلها غير اخيار؛ پيوند با خويشاوندان شهرها را آباد مى سازد، و بر عمرها مى افزايد هر چند انجام دهندگان آن از نيكان هم نباشند»[39]،[40]
لذا صله رحم در عید نوروز به گونه ای که در مشكلات، به يارى هم بشتابیم و از حال هم غافل نشویم و در شرايط مختلف، به مقتضاى آن شرايط، عمل كنیم و حتّى گاه با يك سلام و يك تلفن، بخشى از تكليف صله رحم انجام گيرد پيوند محبّت را محقق خواهد کرد.[41]
طبيعى است كه تحقق این مسائل سبب همگرايى و همدلى میشود[42] لیکن ريشه هر خير و سعادتى، تعاون و همدلى و همكارى افراد جامعه با يكديگر است و اين كار بدون محبّت و دوستى، ميسّر نيست.[43]امید است که در آستانه ی سال نو با ادبیات دوستانه و محبت آمیز به هم نزدیک شویم.[44]
تحقق جامعۀ آرمانی در گرو رفع کینه ها در عید نوروز
آنان که بوضع روحيه افراد لجوج و كينه توز آشنا هستند ميدانند اينگونه كينه ها و عداوتها را نه بوسيله مال و ثروت مى شود شستشو كرد نه با جاه و مقام، تنها راه فرو نشاندن آن انتقام است همان انتقامى كه به صورت زنجيره اى تكرار خواهد شد و در هر بار چهره زشت آن هولناك تر و دامنه آن وسيع تر خواهد گرديد، تنها چيزى كه مى تواند آن كينه هاى راسخ و ريشه دار را از ميان ببرد ايجاد يك نوع انقلاب و خانه تکانی باطنی و دگرگونى در افكار و انديشه ها و جانها است.[45]
آن چنان انقلابى كه شخصيت ها را دگرگون سازد و طرز تفكرها را عوض كند و در سطحى بسيار بالاتر از آنچه بودند قرار گيرند به طورى كه اعمال گذشته در نظرشان پست و ناچيز و ابلهانه جلوه كند و به دنبال آن دست به يك خانه تكانى در اعماق وجود خود بزنند و زباله هاى كينه و قساوت و انتقام جويى و تعصب هاى قبيله اى و مانند آن را بيرون بريزند و اين كارى است كه از پول و ثروت هرگز ساخته نيست بلكه تنها در سايه ايمان و توحيد واقعى امكان پذير است.[46]
بی شک کینه توزی سرمايه اعتماد اجتماعى را از بين مى برد و آرامش جامعه را بر هم مى زند، و سبب مى شود كه انسان دوستان خود را از دست دهد و او را از واقعيت هاى اجتماع غافل مى سازد و انسان را به ظلم و ستم در حق ديگران وادار مى كند.[47]
حال در ایام عید نوروز شاهدیم مردم نظافت و خانه تکانی می کنند و آلودگی ها را از خانه بیرون می ریزند. لیکن مهمتر این است که دل ها نیز از کینه ها، بغض ها، خودبینی ها و موارد منفی دیگر خانه تکانی شود.[48]
بدیهی است صله رحم و ديد و بازديد، خانه تكانى باطنی را رقم می زند.[49] لذا در ایام عید خانه تكانى باطنى هم صورت مى پذيرد و افراد قلبشان را از كينه ها و حسد خالى مى كنند و اینگونه آثار کینه زدایی از خانواده به جامعه منتقل می شود.[50]
در تبیین این مدعا باید گفت مى دانيم كه خانواده يك اجتماع كوچك است؛ همان طور كه استحكام و استوارى پيوندهاى اجتماع بزرگ در پيشرفت انسان در زمينه هاى مادّى و معنوى مؤثّر است، همچنين استحكام پيوندهاى اين اجتماع كوچك در اين راه تأثير بسزايى دارد؛ به همين دليل، اسلام كه آيينى اجتماعى است به موضوع «صله رحم » كه همان تقويت پيوندهاى اجتماع خانوادگى و فاميلى و اجتناب از کینه توزی است اهمّيّت زيادى داده و صله رحم را از واجبات و قطع رحم را از محرّمات و گناهان بزرگ شمرده است.[51]
بدیهی است با پيشرفت و تقويت تمام واحدهاى كوچك، اجتماع عظيم، خود به خود اصلاح خواهد شد[52]لذا اسلام ، تقويت بنيه افرادى را توصيه مى كند كه خونشان در رگ و پوست هم در گردش است، اعضاى يك خانواده اند، و پيداست هنگامى كه اجتماعات كوچك خويشاوندى نيرومند شد، اجتماع عظيم آنها نيز عظمت مى يابد و از هر نظر قوى خواهد شد، شايد حديثى كه مى گويد:صله رحم باعث آبادى شهرها مى گردد[53] به همين معنى اشاره داشته باشد.[54]
لذا توصیه ما این است که در این ایام باید دل ها را از کینه ها و مسائل بی ارزش خانه تکانی کرد و از مسائلی که مشکل زا ست دوری جست.[55]
جشن احسن الحال؛ بستری برای تحقق حیات طیبه در جامعه اسلامی
در عصر و زمانى زندگی می کنیم كه نياز به معنويت از هر وقت ديگر بيشتر است [56]لذا باید در پى ساختن يك جامعه انسانى بود، جامعه اى پيشرو با معنويت عالى. [57]
در فرهنگ اسلامى به جامعه توسعه يافته كه افزون بر شاخص هاى اقتصادى، معنويت ، اخلاق و ايمان را نيز در درون خود دارد، جامعه اى داراى «حيات طيّبه» ناميده مى شود.[58]
بدیهی است مفهوم «حيات طيّبه، زندگى پاكيزه از هر نظر، پاكيزه از آلودگى ها، ظلم ها، خيانت ها، عداوت ها، دشمنى ها، اسارت ها و انواع نگرانى ها و هر چيزى كه آب زلال زندگى را در كام انسان ناگوار مى سازد را شامل می شود».[59]،[60]
بنابراين، رشد و توسعه از منظر دين،لايه هايى از معنويت و اخلاق را نيز در درون خود دارد. و جامعه اسلامى همراه با استفاده از نعمت هاى فراوانى كه خدا به او ارزانى داشته «وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً؛ و نعمتهای آشکار و پنهان خود را به طور فراوان بر شما ارزانی داشته است؟! »[61]، از ايمان و معنويت نيز برخوردار و به مراتبى از پيشرفت دست مى يابد كه همگان را شگفت زده نموده و دشمنانش را از حسادت به خشم مى آورد.[62]
حال با این تفاسیر بهتر می توان به توجهی که مردم در لحظه تحویل سال پیدا می کنند و به مراکز مذهبی و مساجد می روند و دست به دعا و نیایش برمی دارند تأمل نمود زیرا این امور از جمله کارکردهای مثبت و ارزشمند عید نوروز است، و مورد تایید و سفارش دین مبین اسلام است.[63]
حال می بینیم در هنگام تحویل سال ، افراد، مقید هستند به یکی از مراکز دینی بروند و به همین سبب در آغاز سال پیوندی با خداوند پیدا می کنند، همه به فکر خدا هستند و مشغول دعا و ذکر می باشند و همه در درگاه خداوند زمزمه می کنند[64]«يا محوّل الحول و الاحوال، حوّل حالنا الى احسن الحال ؛[65] اى دگرگون كننده سال و زمانها و حالات انسانها! حال ما را به بهترين حالات تغير ده، و به احسن حالات دگرگون ساز»، [66]که احسن الحال همان ایمان، تقوا، شجاعت، سخاوت، آزادگی و در یک کلام تحقق حیات طیبه است..[67]
بدیهی است رمز دست یابی به احسن الحال و تحقق حيات طيّبه (زندگى پاك و پاكيزه) در گرو اعمال صالح است لذا در قران کریم می خوانیم: «مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِّنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ هر كس عمل صالح انجام دهد در حالى كه مؤمن است خواه مرد باشد يا زن، به او حيات پاكيزه مى بخشيم و پاداش آنها را به بهترين اعمالى كه انجام داده اند خواهيم داد!».[68]،[69]
هم چنین حفظ ارزشها برای حصول احسن الحال در جامعه حیاتی است ، ارزشهايى كه ماندنى است، و بهترين وسيله تكامل جامعه انسانى و پرورش انسانهاى شايسته و تشكيل «حيات طيبه » است.[70]
امیدواریم جامعه در این ایام،بیش از پیش در راستای تقویت معنویت تلاش کند، به ویژه دعای تحویل سال را که همواره مردم این دعا را در لحظه تحویل سال در مساجد و اماکن متبرکه به صورت دسته جمعی و انفرادی می خوانند که این امر به نوبۀ خود سنت زیبایی برای دست یابی به احسن الحال به شمار می رود.[71]
سخن آخر:( حرمت شهادت امام هادی(علیه السلام) در روز اول فروردین حفظ شود)
در خاتمه باید گفت تمامی موارد فوق مورد توصیه ی اسلام است ؛ حال چرا باید با این کارها مخالفت کرد و قلم سرخ بر تمامی این امور کشید و گفت که عید نوروز باید کنار گذاشته شود؟!.[72]
در حالات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز می خوانیم که مراسم مثبتی که قبل از اسلام بوده را حفظ کرده است.[73]به هر حال مراسم نوروز از قدیم بوده است و در متن خود آثار مثبت بسیاری دارد ؛ هم چون کارکردهای مثبت اجتماعی، به همين جهت ما اصرار داريم كه اين رسوم و عادات محفوظ بماند.[74]
گفتنی است روز عید با شهادت امام هادی (علیه السلام) مصادف شده است لذا در این یک روز دید و بازدیدها صورت گیرد اما شادی هایی که با مسأله شهادت منافات دارد نباید انجام شود.[75]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص159.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[3] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص432.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[5] كليات مفاتيح نوين ؛ ص907.
[6] قهرمان توحيد، شرح و تفسير آيات مربوط به حضرت ابراهيم (ع) ؛ ص83.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/12/1386.
[8] سورۀ زمر؛آیۀ18.
[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛24/12/1390.
[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛25/12/1389.
[11] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/12/1386.
[12] احكام خانواده ؛ ص503.
[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/12/1386.
[14] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص455.
[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/12/1387.
[16] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص45.
[17] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص57.
[18] همان؛ ص 58.
[19] چهره منافقان در قرآن با استفاده از تفسير پر ارزش نمونه ؛ ص66.
[20] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص60.
[21] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص335.
[22] تفسير نمونه ؛ ج 13 ؛ ص136.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛24/12/1390.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[25] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص560.
[26] همان؛ ص561.
[27] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص9.
[28] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 5 ؛ ص76.
[29] پيدايش مذاهب ؛ ص150.
[30] آيين رحمت ؛ ص58.
[31] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص361.
[32] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 14 ؛ ص863.
[33] همان ؛ ج 15 ؛ ص619.
[34] تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص378.
[35] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 4 ؛ ص463.
[36] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 14 ؛ ص861.
[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛24/12/1390.
[38] همان.
[39] سفينة البحار؛ ج 1، ص 514.
[40] تفسير نمونه ؛ ج 1 ؛ ص156.
[41] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص67.
[42] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص256.
[43] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 3 ؛ ص537.
[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛26/12/1388.
[45] تفسير نمونه ؛ ج 7 ؛ ص232.
[46] همان.
[47] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص343.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[49] احكام عزادارى ؛ ص40.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/12/1386.
[51] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص466.
[52] گفتار معصومين(ع) ؛ ج 1 ؛ ص92.
[53] در حديثى از امام صادق از پدرانش از رسول خدا عليهم السلام آمده است:«صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّيَارَ وَتَزِيدُ فِي الْأَعْمَارِ وَإِنْ كَانَ أَهْلُهَا غَيْرَ أَخْيَارٍ؛صله رحم خانه ها را آباد و عمرها را زياد مى كند، هرچند اهل آن از نيكان نباشند»،(بحارالانوار؛ ج 71؛ ص 93؛ ح 21)،( پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 14 ؛ ص90).
[54] تفسير نمونه ؛ ج 1 ؛ ص158.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛26/12/1388.
[56] تفسير نمونه، ج 22، ص 125.
[57] همان ؛ ج 11 ؛ ص406.
[58] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص208.
[59] تفسير نمونه؛ ج 11؛ ص 394.
[60] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص209.
[61] سورۀ لقمان؛ آيه 20.
[62] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص209.
[63]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[64] همان.
[65] زاد المعاد؛ ص 531.
[66] حيله هاى شرعى و چاره جويى هاى صحيح ؛ ص12.
[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[68] سورۀ نحل؛آيه 97.
[69] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص208.
[70] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص458.
[71] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛26/12/1388.
[72] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛24/12/1390.
[73] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛29/12/1391.
[74] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/12/1386.
[75] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛23/12/1396.
