الزامات و بایسته های پویایی قوۀ قضاییه از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

همزمان با  گرامیداشت شهدای هفتم تیرکه  به روز قوۀ قضائیه نام گذاری شد باید اذعان نمود دستگاه قضا در آئین حکومت‌داری اسلام حرف اول را می‌زند یا از بخش‌هایی است که حرف اول را می‌زند،[1] لذا آبروی نظام جمهوری اسلامی ایران در امر قضاست. و اگر دستگاه قضایی کارآمد داشته باشیم در دنیا موفق خواهیم بود،[2] چون هدف نظام اسلامی اجرای عدالت است که بخش مهمی از آن وابسته به نظام قضایی است و اگر این نظام آسیب‌هایی پیدا کند، آبروی نظام اسلامی در خطر می‌افتد.[3]

ضرورت و اهمیت قضاوت در اسلام

بدیهی است اسلام تنها به توصيه هاى اخلاقى و تربيت هاى معنوى، در پياده كردن برنامه عدالت اجتماعى خود قناعت نكرده، و تشكيلات قضايى نيرومندى را در پشت سر همه دستورات خود پيش بينى كرده است.[4]

در كلمات پيشوايان اسلام قضاوت ، به عنوان يك كار پر مسؤوليت و خطرناك و در عين حال مهم معرفى شده است، زيرا كوچكترين انحراف و تمايل خصوصى قاضى به يك طرف، براى سقوط او از مقام عدالت و طرد از مقام قضا و دادرسى كافى است.[5]

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در این زمینه مى فرمايد:«زبان قاضى در ميان دو شعله آتش قرار گرفته است»! يعنى اگر متمايل به يك طرف شود، فوراً مى سوزد![6]

از این رو در دستگاه قضای اسلام ریزه کاری‌هایی است که نشان می‌دهد چقدر این منصب اهمیت دارد اما در دستگاه قضایی دنیا این ریزه کاری‌ها نیست.[7] در تبیین این مسأله باید گفت كيفرهايى كه براى مجرمان قرار داده مى شود بايد هم عادلانه باشد وهم اثر پيشگيرى نسبت به آينده در حجرم يا ديگران داشته باشد، و در عين حال راه را به روى افراد فريب خورده اى كه پشيمان و نادم مى شوند( در مواردى كه تخفيف امكان دارد) نبندد.^[8]لذا در قوانين جزائى اسلام به اين جهات سه گانه توجّه شده است.^[9]

تربیت نیروی متعهد و متخصص؛ مهمترین ضرورت دستگاه قضا

بی تردید بهره گیری از  نیروی انسانی کارآمد، متعهد و متخصص در دستگاه قضایی بسیار مهم و حیاتی است زیرا یکی از مشکلات قضایی، کمبود نیروهای کارآمد و متعهد است و این امر متاسفانه طی سال‌های گذشته جدی گرفته نشده است.[10]

حال آنکه کار قضاوت بسیار حساس بوده و باید از کودکی نسبت به فرهنگ‌سازی و آموزش‌ اقدام شود، [11] لذا باید برای مسند قضا دانشمند‌ترین، فاضل‌ترین و با تقوا‌ترین افراد انتخاب شود به خصوص در عصر کنونی که مسئله قضا نسبت به گذشته بسیار پیچیده‌تر شده و به همان نسبت قضاوت هم پیچیده و نیاز به علوم و دانش‌های زیادی دارد،[12] از این رو هر چه در قوه قضائیه سرمایه‌گذاری شود بجاست و آثار مثبت آن در سایر دستگاه‌های کشور ظاهر می‌شود.[13]

برای تحقق این مهم باید نیروهای متعهد، متخصص و نخبه در حوزه‌های علمیه جذب و در مرکزی آموزش داده شوند و حوزه علمیه نیز باید در این خصوص اقدامی جدی را انجام دهد و ما هم به این امر کمک می‌کنیم.[14]

در این بین  دستگاه قضا می تواند  با بهره‌گیری از نیروهای متعهد و متخصص در دستگاه قضایی، برخی کارها را به حوزویان واگذار کند تا در این خصوص در خود قم اقدام لازم را انجام دهند.[15]

به ویژه انکه بدانیم مسئله قضاوت در اسلام واجب کفایی است، اما گاهی به لحاظ کمبودنیرو در دستگاه قضایی تبدیل به واجب عینی می‌شود.[16]در حال حاضر نیز تربیت نیرو از واجب کفایی تبدیل به واجب عینی شده است.[17]

نباید فراموش کرد باید کسانی که شهامت، شجاعت، تعهد و تخصص و آمادگی لازم را در این خصوص دارند وارد کار قضا شوند و مشکلات مردم را حل کنند.[18] البته مقداری نیز افراد را از کار قضاوت می‌ترسانند، اما باید دانست  کسی که تعهد کافی نداشته باشد نباید  در این مسند حضور داشته باشد، اگر چه افرادی هم که تعهد کافی دارند برخی گرفتار وسواس می‌شوند که  باید به آنان جرأت داد.[19]

ضرورت مقابله با اطاله دادرسی در دستگاه قضا

بسیاری از مردم از طولانی شدن رسیدگی به پرونده‌های قضایی گلایه دارند، گرچه برخی از عوامل این مشکل بحمدالله برچیده شده است، لیکن اگر بخش های دیگری از این عوامل برچیده شود، نگرانی مردم هم برطرف می‌شود.[20]

آری طولانی بودن مراحل مراجعه مردم به دستگاه قضا تا رسیدن به نتیجه، عمده مشکلات مردم است، زیبنده نظام اسلامی نیست که دستگاه قضایی آن، به گونه‌ای عمل کند که فرد متضرر، از ارائه شکوائیه و رسیدگی به اموراتش پشیمان و مایوس شود. متاسفانه برخی وکلای دستگاه قضا نسبت به عیب تراشی‌ها و اخلال در روند پرونده‌های قضایی نه تنها زمان را می‌کشند، بلکه هزینه‌های زیادی را از موکل خود می‌گیرند.[21]

پرونده‌ای را سراغ دارم که ۲۰ سال است در جریان رسیدگی است و گمان می‌کنم ۲۰ سال دیگر هم این روند طول بکشد.[22] حال آنکه طولانی شدن روند رسیدگی به پرونده‌ها سبب مأیوس شدن مردم شده است.[23]

پیشنهاد ما این است که باید شعبه قضایی به سبک دادگاه‌های امیرمؤمنان علی علیه السلام با حضور چند مجتهد شجاع برای این کار تشکیل شود و با دقت، ولی با سرعت و حذف تشریفات، حداکثر در عرض یک هفته این مجرمان را به اشد مجازات اعمالشان برسانند تا بقیه عبرت بگیرند و حساب ببرند و مجلس محترم مشکلات قانونی آن را نیز حل کند. به عنوان نمونه مسئولین قضایی آیه 59 و 60 سورة احزاب را حتماً قرائت کنند، ببینند قرآن مجید درباره مزاحمین نوامیس مردم چه حکم کوبنده و قاطعی صادر کرده است.[24]

از هم اکنون  باید قضاتی پرورش داد که بعد از روشن شدن زوایای ماجرا، با قاطعیت مساله را ببرند، تمام کنند و با وسواس، مساله را عقب نیندازند.[25]

لزوم مبارزه دستگاه قضا با مفاسد مالی؛ سرنوشت حقوق های نجومی چه شد

بدیهی است دستگاه قضایی باید به سوء استفاده‌های مالی رسیدگی کند،تأسف آور است وقتی سوء استفاده های مالی می شود تا به دستگاه قضایی برود و روند آن پیگیری شود تشریفات قانونی به اندازه ای زیاد است که سال ها طول می کشد و اثر مطلوب را ندارد.[26]

حال آنکه کسانی که تخلف اقتصادی می کنند باید خارج از نوبت رسیدگی شود که در این صورت بسیار  اثرگذار خواهد بود، ما در عمل می بینیم کسانی که می خواهند تخلف کنند نمی ترسند چون در تشکیلات قضایی روند رسیدگی طولانی می شود و خارج از نوبت انجام نمی دهند در حالی که باید قاطعانه برخورد کنند.[27]

به عنوان نمونه در آمریکا یا اروپا افراد مالیات خود را به موقع می دهند چون اگر به درستی انجام ندهند با آن ها برخورد می شوند و همچنین در اظهارنامه ها روغ نمی گویند چون عواقب آن را می دانند، مشکل قضایی در این گونه موارد باید حل شود.[28]

هم چنین می توان می توان  به مسئله حقوق‌های نجومی اشاره کرد که دستگاه قضایی، اطلاعاتی و دولت هرکدام جداگانه در حال پیگیری هستند درحالی که مردم منتظرند این موضوع به نقطه پایانی برسد اما هنوز خبری نیست.[29]

اعمال نفوذها در دستگاه قضایی برچیده شود

قضاوت صحيح و منطقى در صورتى ممكن است كه در يك محيط آزاد و خالى از امواج خاص و جهت گيرى شده، قرار گيرد،[30]لذا اعمال نفوذها باید در دستگاه قضایی برچیده شود زیرا دستگاه قضایی باید به صورت مستقل فعالیت کند .[31]

گاهی دیده می‌شود برخی افراد به دنبال اعمال نفوذ در قوه قضائیه هستند و می‌خواهند استقلال قضایی را زیر سئوال ببرند، حتی گاهی این کار از سوی برخی دولتمردان و گاه از سوی افراد متمکن صورت می‌گیرد و باید جلوی همه این اعمال نفوذها گرفته شود. باید به گونه‌ای شود که دستگاه قضایی همیشه مستقل بماند و تحت نفوذ هیچ کسی قرار نگیرد ، امید مردم به دنبال حذف اعمال نفوذها در دستگاه قضایی است.[32]

ضرورت اهتمام دستگاه قضا به تحقق عدالت قضایی

هدف اصلی نظام اسلامی اجرای عدالت است و بخش مهمی از برپایی عدالت و گسترش آن بر عهده نظام قضایی کشور است که اگر خدای ناکرده آسیب‌هایی پیدا کند آبروی نظام در خطر خواهد بود.[33]

دشمنان اسلام نیز هر ساله برای تخریب نظام اسلامی اقدامات و فکرهایی انجام می‌دهند، لذا باید در برابر این آسیب‌ها آمادگی داشته باشیم تا برنامه‌های دشمن را خنثی کنیم، [34] دشمن نباید بتواند سلامت قضایی در کشور را با مشکل مواجه کند.[35]

در این میان دستگاه قضا باید افرادی را پرورش دهد که قضات سالمی در آینده باشند،[36] زیرا کار قضاوت یک عبادت است و کسانی که در این جایگاه قرار دارند در حال انجام واجب هستند، به ویژه آنکه[37] عدالت قضایی با عدالت نمازش جماعت تفاوت دارد[38] وهر مسئولیتی با ارزش‌تر باشد خطراتش هم بیشتر است و در کنار مسئولیت‌های سنگین، آفت‌های سنگینی نیز وجود دارد که بحث قضا از این آفت‌ها استثنا نیست.[39]

این از دستورات دین اسلام است که قاضی باید در جامعه دارای رفتار بر اساس اسلام بوده و قوانین دین را رعایت کند.[40] لذا داشتن سعه‌صدر، توکل به خدا، اعتماد به نفس، شجاعت در بیان خطا و اشتباه خود، از ویژگی‌های یک قاضی است.[41] از سوی دیگر ارایه دلیل و مدرک، احتیاط در شبهات و قاطعیت در حکم از دیگر صفات قاضی است و نباید مدح و ذم در قضاوت او اثر کند و برای کشف حقیقت از مسایل روانی و اجتماعی استفاده کند.[42]

هم چنین قاضی نباید طمع کار باشد بدین ترتیب نباید اهل رشوه باشد،چراکه در این صورت نمی‌تواند قضاوت عادلانه داشته باشد، از دیگر مسائل مهم برای یک قاضی به کارگیری نهایت دقت و تامل در امر قضاوت است.[43]در جایی که مساله، شبهه‌ناک است قاضی باید با احتیاط عمل کند،وقتی حکم آشکار شد قاضی باید با شجاعت اعلام حکم کند.[44]

شخصیت قاضی نیز باید به گونه‌ای باشد که تملق و چاپلوسی طرفین دعوا و دیگران در او تاثیرگذار نباشد. در محکمه قضا همه اعم از فقیر و غنی با هر موقعیت و جایگاهی باید نزد قاضی یکسان باشند. قضات همواره خدا را ناظر بر اعمال و گفتار خود بدانند؛ رعایت این مسائل توسط قضات محترم، می توان اجرای عدالت را به ارمغان خواهد آورد و مایۀ آبروی نظام خواهدشد.[45]

سخن آخر

در خاتمه باید اظهار امید واری کرد که  همه دست‌اندرکاران امر آموزش، تحقیق، پژوهش، منابع انسانی و فرهنگی دستگاه قضا همچنین حوزه‌های علمیه دست به دست یکدیگر دهند تا نظام اسلامی ما بیش از پیش از نعمت یک سیستم قضایی مقتدر و مطابق با موازین اسلامی بهره مند باشد.[46]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir