در ابتدای ماه مبارک شعبان قرار داریم،[1] لذا حلول ماه شعبان را به همگان تبریک و شادباش می گوییم.[2]
ماه شعبان از جمله ماه هاى بسيار پرفضيلت است،[3] و از تعبيرات بعضى از روايات برمی آيد كه ماه شعبان «ماه پيامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم» نامیده شده است.[4] از این رو این ماه معظم، ماه نبوت است که باید در آن آمادگی برای ماه رمضان حاصل شود.[5]
فضيلت ماه مبارک شعبان؛ سلام بر ماه شعبان، سلام بر موالید بی نظیرش
ماه شعبان يكى از عزيزترين ماه هاى اسلامى و يادآور خاطره هاى بزرگ است؛[6] زیرا میلاد چهار امام معصوم علیهم السلام در این ماه واقع شده[7]؛ که ميلاد مبارک سالار شهيدان كربلا، امام حسين عليه السلام (در سوم ماه شعبان)، ولادت حضرت اباالفضل العباس عليه السلام در چهارم شعبان،[8] هم چنین ولادت امام زين العابدين على بن الحسين عليهما السلام در پنجم ماه شعبان،[9] و در نهایت نیمه شعبان ميلاد مسعود منجى عالم بشريت، حضرت حجة بن الحسن امام زمان عجّل الله تعالى فرجه الشريف،[10]،[11] فضاى اين ماه را به بوى ولايت عطرآگين ساخته است.[12]
ماه شعبان؛ ماه پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم
در فضيلت اين ماه، همين بس كه ماه پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم ناميده شده و هنگامى كه آن حضرت هلال ماه را مشاهده می كرد، دستور می داد، كسى در سراسر مدينه ندا دهد كه: اى مردم! اين ماه، ماه من است، خدا رحمت كند كسى كه مرا بر ماه من يارى دهد، يعنى آن را روزه بدارد![13]،[14]
ماه شعبان، مركز شعبه ها و شاخه های خيرات و نیکی ها
مرحوم محدث قمى، حديثى را از تفسير امام حسن عسكرى عليه السلام در فضيلت روز اول ماه شعبان نقل فرموده كه در واقع مربوط به تمام ماه شعبان است، اين حديث بسيار پرمعنا و در عين حال بسيار مفصل است لیکن خلاصه حديث چنين است:[15]
امير مؤمنان على عليه السلام روز اول ماه شعبان، گروهى را مشاهده كرد كه در مسجد نشسته اند و سخنان بيهوده و ناآگاهانه، درباره قضا و قدر می گويند و صداى جار و جنجالشان فضا را پر كرده؛ فرمود: اينگونه سخنان را رها كنيد! امروز روز اول ماه شعبان است، و از اين نظر شعبان ناميده شده، كه مركز شعبه ها و شاخه هاى خيرات و نيكى هاست، شعبه هاى خيرات نماز، روزه، زكات، امر به معروف و نهى از منكر و نيكى به پدر و مادر و همسايگان و صدقه به نيازمندان و اصلاح در ميان مردم و مانند آن است.[16]
فضیلت اولین روز شعبان و 15 عملی که ما را به درخت «طوبی» وصل می کند
امام علی عليه السلام در فضیلت ماه شعبان به ویژه روز اول آن ماه مبارک، به حديثى از رسول اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم اشاره كرد كه خلاصه اش چنين است:
پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم فرمود: روز اول ماه شعبان كه می شود، خداوند امر می كند درهاى بهشت باز شود و دستور می دهد به درخت «طوبى»[17] كه شاخه هايش را به مردم دنيا نزديک كند، و منادى از سوى پروردگار صدا می زند كه اين شاخه هاى درخت «طوبى» در دسترس شماست، به آنها بیاويزيد كه شما را به سوى بهشت می برد.[18]
سپس افزود: به خدايى كه مرا به رسالت برگزيده سوگند! كه هر كس در اين روز به سراغ يكى از كارهاى خير برود، به يكى از شاخه هاى درخت «طوبى» درآويخته و او را به سوى بهشت می كشاند.[19]
سپس آن حضرت، نمونه هايى از اسباب چنگ زدن به شاخه هاى درخت «طوبى» را برشمرد و فرمود: هر كس (علاوه بر نمازهاى واجب) در اين روز، نماز مستحبى بخواند، يا روزه بگيرد، يا ميان دو همسر، يا پدر و مادر و فرزند، يا خويشاوندان، يا همسايگان، صلح و صفا ايجاد كند، به يكى از شاخه هاى درخت «طوبى» درآويخته است!.[20]
همچنين كسى كه بدهى خود را به مردم ادا كند، يتيمى را كفالت نمايد يا سبک مغزى را از تعرض به آبرو و ناموس مردم بازدارد، و كسى كه قرآن بخواند؛ يا شكر نعمت هاى او را بجا آورد، بيمارى را عيادت كند؛ به پدر و مادر نيكى نمايد؛ مؤمنى را تشييع جنازه كند و يا هر كار خير ديگرى انجام دهد؛ به يكى از شاخه هاى درخت «طوبى» آويخته است... .[21]
ين حديث شريف و پرمعنا، راه هاى سعادت را با ذكر یک مثال معنوى به روشنى بيان كرده، و طرق خودسازى و تهذيب نفس، و خدمت به خلق و عبوديت خالق را، در اين ماه مشخص نموده است، كه براى همه ماه هاى سال راهگشاست؛ به ويژه در ماه شعبان كه سرآغاز حركت جديدى به سوى نيكی ها و پاکی هاست.[22]
ماه شعبان؛ ماه توبه و مغفرت
ماه مبارک شعبان، ماه استغفار و شست و شوی قلب از زنگارها و غبارها است لذا استغفار در این ماه به معنای پاک شدن از گناه برای ورود به شهرالله بسیار توصیه شده است.[23]
در این بین مردان بيدار و با ايمان كاملا مراقبند كه هر گاه خطايى از آنها سرزد در نخستين فرصت آثار آن را با آب توبه و استغفار از دل و جان خود بشويند و دريچه هاى قلب خود را بروى شيطان و لشكر او ببندند كه آنها از درهاى بسته قلب وارد نمی شوند؟[24]
لیکن باید دانست استغفار بازيچه و لقلقه زبان نیست كه انسان هر زمان مرتكب گناهى شود بى آنكه شرايط توبه را فراهم كرده باشد با گفتن استغفر الله خود را راحت كند و گمان كند گناهش بخشوده شده و از عذاب الهى در امان است.[25]
بلکه استغفارى كه جامع جميع شرايط از جمله پشیمانی و ندامت، دورى كردن از مجالس گناه، پرهيز از دوستان آلوده[26] و در یک کلام «توبه» (ندامت از گذشته) و بازگشت به سوى خدا[27] است انسان را از تمام آثار گناه پاک می سازد و شستشو می دهد.[28]
اعمال ماه شعبان المعظم
اعمال ماه شعبان بر دو گونه است:1. اعمال مشترک[29]،2. اعمال مخصوص شب ها و روزهاى ماه شعبان که أهم آن به شرح ذیل است:[30]
اعمال مشترک ماه شعبان[31]
روزه در ماه شعبان
درباره روزه مستحبى در اين ماه بسيار تأكيد شده است؛ رسول گرامى اسلام صلّى الله عليه وآله وسلّم اين ماه را روزه می گرفت و آن را به ماه مبارک رمضان وصل می كرد.[32] روايات فراوانى درباره روزه ماه شعبان وارد شده است.[33]
در این زمینه رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم فرمود: «شعبان ماه من است و رمضان ماه خداست؛ هر كس یک روز از ماه مرا روزه بدارد، من در قيامت شفيع او خواهم بود و هر كس، دو روز از آن را روزه بگيرد، خداوند گناهان گذشته اش را می آمرزد و هر كس كه سه روز روزه بدارد، به او گفته می شود (از گناهان پاک شده اى) اعمالت را از ابتدا شروع كن».[34]،[35]
استغفار
از روايات استفاده می شود كه بهترين ذكرها در اين ماه استغفار است و هر كس هر روز از اين ماه هفتاد مرتبه استغفار كند، مثل آن است كه در ماه هاى ديگر هفتاد هزار مرتبه استغفار كرده است.[36] لذا طبق روايت امام صادق عليه السلام هر روز هفتاد مرتبه بگويد: «استغفرالله و اسأله التوبة».[37]،[38]
صدقه و کمک به نیازمندان
صدقه دادن و کمک به نيازمندان در اين ماه فضيلت فراوان دارد. راوى می گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: يابن رسول الله! بهترين اعمال در اين ماه كدام است؟ فرمود: صدقه دادن و استغفار. در روايتی از امام رضا عليه السلام نیز آمده است كه صدقه در اين ماه سبب نجات از آتش دوزخ است.[39]،[40]
صلوات بر پیامبر و خاندان پاک او
صلوات بر پيامبر و آلش عليهم السلام در اين ماه ثواب زيادى دارد. در حديثى از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه پيامبر اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم فرمود: شعبان ماه من است، در اين ماه بر من و آل من، بسيار صلوات بفرستيد.[41]،[42]
مناجات شعبانيه[43]
به گفته عالم بزرگوار مرحوم «سيد بن طاووس» در كتاب «اقبال» اين مناجات را اميرمؤمنان على عليه السلام و فرزندانش -عليهم آلاف التحية و السلام- در ماه شعبان می خواندند.[44]
از اين تعبير به خوبى روشن می شود كه اين مناجات اهميت فراوان دارد كه همه ائمه معصومين عليهم السلام بر آن مداومت داشتند و مطالعه محتواى آن نيز گواه بر اهميت فوق العاده آن است و در واقع یک دوره عرفان اسلامى در بالاترين سطح در آن منعكس شده و اگر انسان مفاهيم اين مناجات عظيم را در درون قلب و جان خود پياده كند، مقامات طولانى سير و سلوك الى الله را پيموده است.[45]
آنچه مهم است دقت در بندبند اين مناجات و تعبيرات لطيف و عالى آن و سپس هماهنگ ساختن روح و فكر با اين تعبيرات است. از خدا می خواهيم كه همه ما را اهل اين مناجات قرار دهد و از متخلقان آن سازد.[46]
اين مناجات از مناجات هاى پرارزش ائمه عليهم السلام است و داراى مضامين عاليه اى است كه در هر وقت حضور قلبى باشد، خواندن آن و فكر كردن در مفاهيم آن، مناسب است.[47]
اعمال مخصوص شبها و روزهاى ماه شعبان[48]
براى شب اول ماه شعبان در كتاب «اقبال» نمازهاى زيادى ذكر شده است.[49]،[50]
هم چنین روزه در روز اول ماه شعبان فضيلت فراوانى دارد و از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه هر كس روز اول ماه شعبان را روزه بگيرد، بهشت بر او واجب می شود[51] و... .[52] ،[53]
در باب روز سوم ماه شعبان، از قاسم بن علاء همدانى وكيل امام حسن عسكرى عليه السلام نامه اى رسيد كه در آن آمده بود: مولاى ما امام حسين عليه السلام در روز پنجشنبه، سوم شعبان متولد شد؛ لذا آن روز را روزه بگير و اين دعا را بخوان: اللّهم انى اسئلك بحق المولود فى هذا اليوم... خدايا از تو مى خواهم به حق فرزندى كه در اين روز متولد شده...».[54]،[55]
شب سيزدهم ماه: شب سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم، «ليالى بيض» يعنى شب هاى روشن، ناميده می شود که برای این شب ها نیز اعمالی وارد شده است.[56]
براى شب نیمه شعبان غسل،[57] احياى به نماز و دعا و استغفار وارد شده است.[58] ،[59] هم چنین در روز نيمه شعبان، زيارت امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف با استفاده از زيارات معتبرى كه در بخش زيارات آمده بسيار مناسب است.[60]
و نیز اعمال پايانى ماه شعبان[61] که از امام صادق عليه السلام نقل شده است؛ هر كس سه روز از آخر ماه شعبان را روزه بگيرد و به ماه مبارک رمضان متصل سازد، خداوند متعال ثواب روزه دو ماه متوالى را براى او بنويسد.[62]، [63]
سخن آخر
در خاتمه مجدداً حلول ماه شعبان و مناسبت های فرخنده این ماه را به عموم مسلمانان و شیعیان جهان تبریک می گویم،[64]لیکن نباید از یاد برد که در این ایام وظایف سنگینی برعهده ماست؛[65] زیرا ماه شعبان زمانی جهت ایجاد آمادگی برای ورود به ماه ضیافت الهی است.[66]
لذا باید از فرصت باقی مانده این ماه برای ورود خالصانه به ماه مبارک رمضان نهایت استفاده را ببریم .[67]امیدواریم در این ماه مبارک، آمادگی برای ورود به ماه رمضان در همه ما ایجاد شود.[68]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1394/02/30.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛ 1395/02/19.
[3] كليات مفاتيح نوين؛ ص 622.
[4] همان؛ ص 623.
[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1394/02/30.
[6] كليات مفاتيح نوين؛ ص 666.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1395/02/19.
[8] زندگانى حضرت ابوالفضل العباس، ص 22.
[9] بحارالانوار، ج 46، ص 14. جمعى از علما، ولادت آن حضرت را نيمه ماه جمادی الاول و جمعى نيز نيمه جمادی الثانى ذكر كرده اند. ر.ک: بحارالانوار، ج 46، ص 12- 15.
[10] بحارالانوار، ج 51، ص 4، 19، 23، 28.
[11] كليات مفاتيح نوين؛ ص 666.
[12] همان.
[13] مصباح المتهجد؛ ص 825.
[14] كليات مفاتيح نوين؛ ص 666.
[15] همان.
[16] همان؛ ص 667.
[17] طبق برخى از روايات، درخت« طوبى» درختى است كه در بهشت می رويد و ريشه آن در خانه رسول خداست و شاخه هايى در خانه های مؤمنان دارد و هر چيزى را كه بهشتيان ميل داشته باشند آن شاخه ها برايشان فراهم می سازند؛ (بحار الانوار، ج 8، ص 117- 118).
[18] كليات مفاتيح نوين؛ ص 667.
[19] همان.
[20] همان.
[21] تفسير امام حسن عسكرى، ص 635 به بعد.
[22] كليات مفاتيح نوين؛ ص 668.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1395/02/19.
[24] تفسير نمونه؛ ج 3؛ ص 100.
[25] پيام امام امير المومنين عليه السلام؛ ج 15؛ ص 367.
[26] مشكات هدايت؛ ص 180.
[27] پيام امام امير المومنين عليه السلام؛ ج 13 ؛ ص 118.
[28] همان؛ ج 15؛ ص 363.
[29] كليات مفاتيح نوين؛ ص 668.
[30] همان؛ ص 677.
[31] ر.ک: كليات مفاتيح نوين؛ ص 668-677.
[32] اقبال، صفحه 684.
[33] كليات مفاتيح نوين؛ ص 668.
[34] اقبال، صفحه 684.
[35] كليات مفاتيح نوين؛ ص 668.
[36] زادالمعاد، صفحه 49.
[37] همان.
[38] كليات مفاتيح نوين؛ ص 669.
[39] زاد المعاد، صفحه 47.
[40] كليات مفاتيح نوين؛ ص 669.
[41] زادالمعاد، صفحه 49.
[42] كليات مفاتيح نوين؛ ص 669.
[43] ر.ک: اقبال، ص 685 و بحارالانوار، ج 91، ص 97 (با اندكى تفاوت)/ كليات مفاتيح نوين؛ ص 672 -677.
[44] كليات مفاتيح نوين؛ ص 672.
[45] همان.
[46] همان.
[47] همان.
[48] توضیحات بیشتر؛ ر.ک: كليات مفاتيح نوين؛ ص 677-692.
[49] اقبال؛ ص 683.
[50] كليات مفاتيح نوين؛ ص 677.
[51] اقبال؛ ص 685.
[52] همان؛ ص 684.
[53] كليات مفاتيح نوين؛ ص 678.
[54] مصباح المتهجد، ص 826 و بحار الانوار، ج 98، ص 347.
[55] كليات مفاتيح نوين؛ ص 679.
[56] ر.ک: كليات مفاتيح نوين؛ ص 643.
[57] مصباح المتهجد، صفحه 853 و زاد المعاد، صفحه 59.
[58] كليات مفاتيح نوين؛ ص 681.
[59] توضیحات بیشتر؛ ر.ک: كليات مفاتيح نوين؛ ص 681-691.
[60] كليات مفاتيح نوين؛ ص 691.
[61] توضیحات بیشتر؛ ر.ک: كليات مفاتيح نوين؛ ص 691-694.
[62] اقبال؛ ص 723.
[63] كليات مفاتيح نوين؛ ص 691.
[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1395/02/19.
[65] همان.
[66] همان.
[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1395/03/05.
[68] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1395/02/19.
