تراژدی فاجعۀ منا که با مرگ هزاران تن از حجاج کشورهای مختلف اسلامی به ویژه بیش از 130 تن از زائران ایرانی حرم امن الهی به وقوع پیوست، عمق بی تدبیری و بی کفایتی رژیم وهابی آل سعود در مدیریت مناسک حج و ضرورت تغییر مدیریت حرمین شریفین را بیش از پیش آشکار نمود.
بی شک فاجعۀ منا را باید به عنوان کشتار مسلمانان با برچسب مناسک حج مورد توجه قرارداد، زیرا باردیگر بی کفایتی وعدم صلاحیت رژیم سعودی در مدیریت بزرگترین رویداد اسلامی در حرم امن الهی به فاصلۀ چند روز و پس از فاجعۀ سقوط جرثقیل در مسجدالحرام موجبات کشته و زخمی شدن هزاران تن از حجاج کشورهای مختلف اسلامی را به منصۀ ظهور رسید.
باید اذعان نمود فاجعۀ منا درحالی به وقوع پیوست که دغدغه مندان جهان اسلام به ویژه مرجع عالی قدر جهان تشیع حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دام ظله) در فرازهای صریح و روشن، لزوم تغییر مدیریت مناسک حج و نیز ضرورت اتخاذ تدابیر لازم برای انجام برخی از اعمال و مناسک در حج هم چون عمل عبادی رمی جمرات را مورد تأکید قرار داده است.
هم چنین معظم له به دفعات بی کفایتی و بی لیاقتی مقامات سعودی در مدیریت حرمین شرفین را مورد تأکید قرار دادند که در این مطلب مهمترین مواضع و بیانات معظم له در تبیین بی تدبیری و بی کفایتی محض مقامات سعودی در مدیریت مناسک حج به مخاطبان گرامی تقدیم می گردد.
مدیریت مغرضانۀ مناسک حج؛ ارمغان تسلط وهابیت بر حرمین شریفین
بی شک فاجعۀ منا به خوبی بیانگر این نکته است که مواجهۀ رژیم سعودی با مناسک حج گزینشی و سیاسی بوده است، به نحوی که حتی بدرفتاری سعودیها با مصدومان ایرانی در بیمارستان های شهر مکه بعد از فاجعۀ منا به خوبی حاکی از عمق سیاست های خصمانۀ عربستان علیه حجاج کشورهای مختلف به ویژه حجاج شیعی و ایرانی حاضر در حرم امن الهی است، از این رو حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تقبیح مواجهۀ سیاسی رژیم آل سعود و مزدوران وهّابی سعودی با فریضۀ حج فرمودند: وهّابيان و هيچ گروه ديگرى هرگز حق ندارند فكر و برداشت خود را بر ديگران تحميل كنند، تأكيد مىكنم آنها فقط بايد به نظم، امنيّت و عمران اين سرزمين مقدّس بپردازند، نه اين كه آن را پايگاه تبليغاتى مذهب خود سازند ، جالب اين است كه پادشاه عربستان سعودى خود را «خادم الحرمين الشريفين» مىداند نه «حاكم الحرمين الشريفين»؛ پس چرا علماى سلفى وهّابى خود را «حاكم الحرمين» مىدانند با اين كه معتقدند اطاعت ولاة الامر بر آنها واجب است.[1]
هم چنین معظم له در فرازی ضرورت حُسن رفتار مسئولان سعودی با حجاج ایرانی را مورد تأکید قرار دادند و فرمودند: مسائل مربوط به حج عمره نباید ارتباطی با روابط سیاسی ما و عربستان داشته باشد، حج عمره باید مسیر خود را طی کند و بدیهی است هرگونه حُسن عمل از سوی وزارت حج و اوقاف عربستان می تواند اثر مثبتی در روابط داشته باشد.[2]
لیکن با این اوصاف بدرفتاری و سوء رفتار سعودیها با حجاج و زائران ایرانی به نوبۀ خود بی کفایتی و بی مسئولیتی این رژیم مزدور آمریکا را بیش از پیش هویدا نمود که به برخی از مولفه های بی کفایتی رژیم سعودی درمدیریت مناسک حج اشاره می گردد.
حادثۀ سقوط جرثقیل در مسجدالحرام؛ نماد بی کفایتی آل سعود در مدیریت حج
اذعان مکرّر به بی لیاقتی و بی کفایتی آل سعود در مدیریت و ادارۀ حرمین شریفین از جمله شاخصه های ارزشمند در کلام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی است، معظم له در مواضعی قاطع و صریح، ناتوانی و عجز روز افزون دولت عربستان را در مدیریت مناسک حج، مورد تأکید قرار داده و پس از حادثۀ سقوط جرثقیل در مسجدالحرام که به مرگ بسیاری از زائران به ویژه مرگ11زائر ایرانی انجامید، صراحتاً با بیان این که این حادثه نشان می‌دهد که آل سعود توانایی اداره حرمین شریفین را ندارند، از بی تدبیری مقامات سعودی انتقاد نموده و تصریح کردند: کدام عقل سلیم اجازه می‌دهد در بالای مسجدالحرام در ایامی که میلیون‌ها نفر برای زیارت می‌آیند جرثقیلی باشد که یک طوفان باعث سقوط آن شود و ۲۹۰ نفر زخمی و کشته شوند.[3]
تقبیح دولت سعودی در ساخت و سازهای نابهنگام و مغایر با فضای معماری و محیطی اسلامی حرمین شریفین در مناسک حج از جمله رویکردهای کلیدی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرای در مقولۀ بی کفایتی مقامات سعودی در مدیریت حج به شمار می آید؛ معظم له در فرازی فرمودند: در این مکان(مسجدالحرام) که میلیون‌ها نفر می‌آیند، شما نه یک جرثقیل بلکه تعداد بسیاری جرثقیل گذاشته‌اید و بدون این که به علائم ایمنی توجه کنید جان مردم را به خطر می‌اندازید، حداقل در این یک ماه آنها را جمع کنید و بعد دوباره سرپا کنید؛ این چه عقل و چه مدیریتی است؟ مسجدالحرام حرم امن است و نباید بر اثر بی تدبیری این همه حاجی شهید و مجروح شوند.[4]
حال با این تفاسیر ارمغان بی تدبیری در حادثۀ سقوط جرثقیل در فاجعۀ منا و با بی تجربگی و غفلت از اتخاذ تدابیر لازم برای انجام مطلوب مناسک حج در میان دولتمردان سعودی منجر به افزایش تدابیر امنیتی و مسدود کردن برخی از مسیرهای اصلی حجاج و مسدود کردن تمام مسیرهای فرعی گردید.
از این رو معظم له در تقبیح رویکرد مدیریتی آل سعود در مناسک حج ضرورت مشارکت همۀ بزرگان و علمای اسلامی را خواستار شده و فرمودند: این چه درایتی است که شما دارید؟ ...لذا باید با بزرگان و علمای اسلام مناطق دیگر مشورت کنند، این برج‌ها را ویران کنند و از بین ببرند تا مسجد الحرام ابهت خود را باز یابد.[5]
تغییر مدیریت حج سرزمین امن الهی درگرو دیپلماسی فعال
لازم به ذکر است گرچه مسئولیت و نقش مستقیم رژیم سعودی در کشتار حجاج کشورهای اسلامی به روشنی قابل مشاهده است، لیکن بدیهی است اشارات و تأکیدات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مقولۀ مدیریت حج باید بیش ازپیش مورد اهتمام مسئولان ذی ربط قرارمی گرفت، به ویژه پس از مواضع انقلابی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی و اذعان ایشان به ناتوانی رژیم سعودی و عدم استحقاق مقامات سعودی در ادارۀ حرمین شریفین پس از حادثۀ سقوط جرثقیل در مسجد الحرام[6]، شایسته بود متولیان محترم سازمان حج و زیارت در راستای رایزنی هر چه بیشتر با دستگاه دیپلماسی کشور و تقویت همگرایی با دیگر کشورهای اسلامی راهبرد فشار مضاعف بر ارکان مدیریتی رژیم سعودی در مناسک حج را عملی نمایند تا دولت عربستان در راستای ترمیم اشتباهات فاجعه بارگذشته در مناسک حج اقدام نماید، لیکن در عمل اقدامی موثر و مناسب برای پیشگیری از حوادث احتمالی در حرم امن الهی صورت نگرفت در حالی که اگر دغدغه های مرجعیت دینی مورد اهتمام مسئولان محترم کشور به ویژه دولت محترم و متولیان امور حج قرار می گرفت و متولیان دیپلماسی حج بر مبنای اجرای منویات رهبر معظم انقلاب و مراجع معظم تقلید به ویژه حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ، فشارهای لازم را بر دولت عربستان اعمال می نمود، قطعاً تبعات فجایعی دردناک همچون فاجعۀ منا کاهش می یافت، لیکن مطالبۀ معظم له از سوی مسئولان امر اجرایی نشد و علیرغم تأکیدات بی شائبۀ مرجع عالی قدر جهان تشیع مبنی بر ناتوانی دولت سعودی در مدیریت حج در حادثۀ سقوط جرثقیل در مسجدالحرام ، این راهبرد مهم و کلیدی مورد پیگیری موثر مسئولان قرار نگرفت.
بی حرمتی در فرودگاه جده؛ ارمغان بی کفایتی رژیم سعودی در مدیریت مناسک حج
تراژدی غم بار فرودگاه جده از جمله مولفه های بی تدبیری و بی کفایتی دولت عربستان در مدیریت مناسک حج به شمار می آید، در سوی دیگر اتخاذ مواضع شجاعانه از سوی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرزای در محکومیت شدید این اقدام مشمئز کنندۀ آل سعود، منشور جامع چگونگی مواجهۀ معنادار و عبرت آموز با اقدامات خصمانۀ رژیم سعودی در حج عمره را آشکار نمود، معظم له در فرازی در این زمینه اینگونه فرمودند: سوال ما از مسوولان حج آن است که آیا عمره مستحب را به هر قیمتی باید برویم؟ نمی خواهم مساله تحریم عمره را پیش کشم اما آیا به هر قیمت و به هر ذلتی باید به عمره رفت؟.[7]
بی شک فقدان امنیت مطلق در حرم امن الهی در ماه های اخیر به خوبی بیانگر عدم صلاحیت رژیم وهابی سعودی در اداره حرمین شرفین است، از این رو معظم له با اشاره به این آسیب کلیدی، ضرورت استقرار امنیت را مورد تأکید قرار داده و خطاب به مسئولان سعودی فرمودند: به مسوولان سعودی عرض می کنم که شما ساخت و سازهای عظیمی در مکه و مدینه کرده اید اما مهم تر از همه چیز امنیت، خصوصا امنیت ناموسی است و اگر در فرودگاه جده امنیت نباشد در پس کوچه های مکه و مدینه امنیت خواهد بود؟[8]
لذا مطالبات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مقولۀ حج نشان دهندۀ ضرورت تحقق عزتمندی نظام اسلامی در همۀ عرصه ها به ویژه مناسک حج است، از این رو معظم له با بصیرتی بی نظیر رسماً طرح لغو اعزام حج عمره را مورد تأکید قرار داده فرمودند: اگر امنیت فرودگاه بین المللی متزلزل شود مردم دنیا در مورد شما چه خواهند گفت و به مسوولان خودمان عرض می کنیم که از این مساله ساده نگذرند و بنشینند فکر کنند تا کی باید عمره مستحب را برویم. لذانباید تن به هر اهانتی بدهیم تا بخواهیم مستحبی را به جای آوریم.[9]
مرجع عالی قدر جهان تشیع با پیوند شاخصۀ عزتمندی نظام اسلامی و ضرورت تحقق آن در فریضۀ حج اینگونه فرمودند: امام راحل با انقلاب اسلامی، عزت و آبرو را برای کشور فراهم کرد..به هر حال حادثه جده، حادثه ای نیست که به سادگی از آن بتوان گذشت و امیدواریم برنامه های ما همه برنامه های عزت آفرین باشد و جایی که دیدیم مایه عزت نیست آن را رها می کنیم.[10]
بی شک هشدار أکید معظم له به نوبۀ خود تقبیح مدیریت سعودی ها در ادارۀ حرمین شریفین و ضرورت تجدید نظر در روند ادارۀ مناسک حج را هدف قرار داده است. بی کفایتی مدیریتی سعودی ها در مناسک حج که اوج آن را می توان در حوادثی همچون سقوط جرثقیل در مسجد الحرام و فاجعۀ عظیم و دردناک منا و شهادت هزاران تن از حجاج کشورهای مختلف اسلامی به ویژه زائران ایرانی مشاهده نمود.
مدیریت صحیح فقهی در مناسک حج
بدیهی است اجتناب از ازدحام و جلوگیری از آشفتگی و بی نظمی در مناسک حج از جمله رویکردهای علمای اسلامی، مراجع معظم تقلید به ویزه حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی است که فتاوا و احکام فقهی را متناسب با شرایط زمان و مکان به نحو احسن مورد تأکید قرار می دهند.
مرجع عالی قدر جهان تشیع در این زمینه می فرماید: ناگفته پيداست كه همراهى و همخوانى اجتهاد با عنصر زمان و مكان هيچگاه به اصول و مبانى اصيل كتاب و سنّت و قواعد اجتهاد لطمهاى وارد نكرده است، زيرا فروع و احكام جزئى با ملاحظه زمان و مكان در پرتو كليّاتِ خطابات استخراج مىگردد و اصول كلى خطابات شرع همواره پابرجاست.[11]
بی شک وجود مشکلات عدیده در مقولۀ رمی جمرات را می توان به عنوان تشدید کننده بی کفایتی متصدیان سعودی مناسک حج در فاجعۀ منا مورد نظر قرار داد.
معظم له در تشریح این مسأله با اشاره به وضعیت رمی جمرات در فریضۀ حج فرمودند: متاسفانه مراسم قربانى در عصر و زمان ما به شكل نامطلوبى در آمده است كه بايد علماى اسلام در نجات آن بكوشند، لذا ملاحظه مشكلات فعلى در رمى جمرات و ازدحام خطرآفرين در ايّام حج، ممكن
است فقيه جامع الشرايطى را وادار سازد تأمّل جديدى را در نصوص مربوطه اعمال كند و به فهم تازهاى دست يابد.[12]
رمى جمرات يكى از مناسك مهمّ حج است، و معروف در ميان فقهاى معاصرين (ايّدهم اللّه) اين است كه جمرات همان ستونهاى سهگانهاى است كه مردم در ايام مخصوص حج سنگ بر آن مىزنند.[13]
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به عنوان مرجع عالی قدر جهان تشیع با اذعان به این مشکلات در رمی جمرات اینگونه فرمودند: يكى از مشكلات مهمّ حجّاج، مسأله رمى جمرات است؛ به خصوص در روز عيد قربان، كه همه براى رمى «جمره عقبه» هجوم مىآورند و در بسيارى از سالها ضايعات جانى فراوانى رخ داده و عدّه زيادى در اطراف جمرات مجروح، يا كشته شدهاند و بسيارى از اوقات سرها، صورتها و يا چشمهاى زيادى آسيبديده است!.[14]
معظم له در ادامه در ارائۀ راهکار رفع مشکلات موجود را از طریق راهکارهای علمی و فقهی اینچنین بیان فرمودند: حقیقت این است که، اين ستونها علامتى براى محلّ جمره هستند و «جمرات» همان محلّ اجتماع سنگريزههاست و بايد سنگ را به آن پرتاب كرد.[15] جمره چيزى جز «مجتمع الحصى» (محل اجتماع سنگريزهها) نيست و نبايد مردم به خود زحمت دهند و ستونها را نشانهگيرى كنند، مطمئن باشند آنها علامت و نشانه بر محل است.[16]
معظم له در تبیین و تشریح این حکم فرمودند: آنچه انگيزه اين فهم جديد شده و سبب گرديده كه فقيه، با تأمّل تازهاى به نصوص بنگرد ازدحام فراوان حاجيان در اطراف جمرات است كه تلفات و صدمات زيادى را سبب مىشد. اين تنگنا باعث شده كه نگاهى جديد به متون اصيل اسلامى انداخته و به تحقيق بيشتر در معناى «جمره» پرداخته شود و معلوم گردد كه جمره در لغت نيز به معناى ستون نيامده است، بلكه به معناى مجمع الحصى (محل جمع سنگريزهها) است.[17] در هر حال شرايط تازه و ازدحام و تنگناى به وجود آمده در طول زمان سبب طرح سؤال و استفتا از فقها و در نتيجه مايه تحقيق دقيق آنان و منتهى شدن به فهمى جديد از متن و از واژه «جمره» گرديد و روشن است كه چنين فتوايى بر اساس عسر و حرج صادر نشده، بلكه مبتنى بر گشوده شدن افقى تازه، پيش روى فقيه در مقام فهم و استنباط است.[18]
معظم له با تأکید بر رسالت علمای اسلامی در همفکری برای رفع برخی ابهامات و اختلافات فرعی در فریضۀ حج به ویژه رمی جمرات فرمودند: سزاوار است همه محقّقان اسلامى اين مسأله را مورد بررسى قرار دهند و هرگاه علماى اعلام شيعه و بزرگان اهل سنّت، پس از بررسى لازم، بر اين مسأله توافق كنند، يكى از مشكلات عظيم حج، كه سبب ازدحام مىشود و بارها موجب اتلاف نفوس و يا مجروح شدن گروه زيادى از حجّاج عزيز گرديده، ان شاء اللّه حل خواهد شد، و عملشان ان شاء اللّه هماهنگ با اعمال رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و امامان اهل بيت عليهم السّلام خواهد بود و اللّه العالم.[19]
بااین تفاسیر باید گفت علمای اسلامی می توانند با اعلام فتوای صحیح و مطلوب رسالت ذاتی خود را در تقویت مدیریت صحیح مناسک حج به نحو احسن به منصۀ ظهور رسانند، لیکن بی کفایتی فاجعه بار آل سعود عرصه را برای همۀ دغدغه مندان مناسک حج تنگ کرده است به نحوی که علیرغم اتخذ تدابیر لازم از سوی فقهای اسلامی، امت اسلامی اسیر سیاست های خصمانۀ رژیم سعودی شده است به نحوی که فاجعۀ منا با سوء مدیریت رژیم آل سعود به عنوان پایه گذاران تروریسم تکفیری به وقوع پیوست.
سخن آخر؛ فاجعۀ منا(ضرورت تشکیل هیأتی فراگیر برای ادارۀ حرمین شریفین)
حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در خاتمه ضرورت تحقق مدیریت صحیح مناسک حج و ضرورت پذیرایی مطلوب و شایسته از حجاج و زائران حرم امن الهی را به عنوان یکی از مهمترین مطالبات حضرت علی (ع) مورد اشاره قرار دادند و بر ناتوانی و بی کفایتی فاجعه بار در سران رژیم سعودی ، به عنوان اصل کلیدی در لزوم تغییرات آیندۀ مدیریتی مناسک حج در حرمین شریفین تأکید نموده و فرمودند: در خامه باید اذعان نمود در نامه حضرت علی (ع)[20] به «قثم بن عباس» فرماندار مكه می خوانیم، (أَمَّا بَعْدُ، فَأَقِمْ لِلنَّاسِ الْحَجَّ)، «اما بعد (از حمد و ثناى الهى) مراسم حج (و زيارت خانه خدا را به نحو احسن) براى مردم برپا دار»؛ مراسم حج اگر با مديريت صحيح انجام شود هم بجا آورندگان حج خاطره خوبى از اين عبادت پرفيض مىبرند و هم آثار و بركاتى براى همه مسلمانان دارد، زيرا اين برنامه همانگونه كه در روايات فلسفه احكام آمده است، براى تقويت پايههاى آيين اسلام است:«وَالْحَجَّ تَقْوِيَةً لِلدِّينِ».[21]
لیکن پرسش ها و ابهامات در مدیریت رژیم سعودی در حرمین شریفین قطعاً جواب ندارند، از اینرو لازم است علمای اسلام در این باره فکر کنند و نصیحت و اعتراض کنند که این راه و روش شما(آل سعود) درست نیست،[22] بی شک آل سعود توانایی اداره حرمین شریفین راندارد زیرا آنها حرمین شریفین را گویا ملک شخصی خودشان می‌دانند و هر طوری خواستند عمل می‌کنند.[23]
هم چنین معظم له ضرورت تشکیل هیأتی متشکل ازعلمای اسلامی و سران دولت های اسلامی برای ادارۀ حرمین شریفین را به عنوان اصل کلیدی مورد تأکید قرار داده و فرمودند: فاجعه عظیم منا ایجاب می کند که علمای اسلام از یک سو و سیاستمداران از سوی دیگر در اسرع وقت جلساتی تشکیل دهند و برای اداره حرمین شریفین فکری کنند.[24]
کسانی که اکنون مسئول برپایی حج هستند عملا ثابت کرده اند توانایی این کار را ندارند و امکان تکرار این فاجعه در سالهای دیگر مراسم حج را به صورت یک عبادت وحشتناک در آورده و به قداست حج ضربه شدیدی وارد می کند.[25]
اکنون که افکار عمومی در جهان اسلام آماده است باید در این باره فکری کرد و هیاتی مدیر، مدبر و با تجربه کافی برای اداره حرمین شریفین معین نمود، و البته مانعی ندارد سعودی ها هم جز این هیات باشند. به یقین اگر در این امر کوتاهی شود مسئولیت حوادثی که امکان دارد خدایی ناکرده تکرار شود بر گردن همگان خواهد بود .[26]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
[1] وهابيت بر سر دو راهى ؛ ص52.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس و جمعی از مدیران سازمان حج و زیارت،1390/7/3.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه ،مسجد اعظم قم،1394/6/21.
[4] همان.
[5] همان.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه ،مسجد اعظم قم،1394/6/21.
[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه ،مسجد اعظم قم،1394/1/19.
[8] همان.
[9] همان.
[10] همان.
[11] دائرة المعارف فقه مقارن، ج1، ص: 270.
[12] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج1 ؛ ص269.
[13] رمى جمرات در گذشته و حال ؛ ص7.
[14] رمى جمرات در گذشته و حال ؛ ص11.
[15] رمى جمرات در گذشته و حال ؛ ص7.
[16] رمى جمرات در گذشته و حال، ص: 9.
[17] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج1 ؛ ص280.
[18] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج1 ؛ ص280.
[19] رمى جمرات در گذشته و حال ؛ ص108.
[20] نامه 67 حضرت علی (ع) نهج البلاغه.
[21] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج11 ؛ ص312.
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم1394/6/21.
[23] همان.
[24] پيام تسلیت حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى(مدّظلّه العالى) در پی حادثه دردناک منا،1394/7/3.
[25] همان.
[26] همان.
