نشانه شناسی دعای عرفه از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دام ظلّه

روز نهم ذی الحجه مصادف است با روز  عارفانه و ارجمند عرفه، که یادآور عروج عرفانی امام حسین علیه السلام و ادعیه و زیارات آن حضرت، به ویژه دعای عرفه است، که ناب ترین مفاهیم و مقولات معنوی در آموزه های شیعی و اسلامی را متبلور می سازد.

بی شک یکی از سنت هایی که به برکت نظام جمهوری اسلامی ایران احیاء شد قرائت دعای عرفه بود، که به صورت گسترده و دسته جمعی در سراسر کشور خوانده می شود،[1] از این رو برای تعمیق شناخت و معرفت نسبت به پیام ها و نشانه های بی بدیل دعای عرفه، لزوم بهره گیری از آراء و اندیشه های ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه در تبیین معرفتی دعای عرفه به عنوان راهبرد کلیدی مرجعیت اسلامی برای آحاد جامعه مورد توجه است، که ارتقای معرفت و شناخت نسبت به آموزه های بلند دعای عرفه و درک مقام و منزلت روز عرفه در نوع خود زمینه ساز وصول انسان به مقامات عالیه و کمالات روحانی و موجبات اعتذار وندامت انسان از افعال و اعمال گذشته را فراهم خواهد نمود.

چیستی شأن و منزلت روز عرفه

در وهلۀ نخست و در تبیین چیستی منزلت روز عرفه بایدگفت؛ روز پربرکت عرفه در برخی روایات که از آن به عنوان عید نام برده شده است اگر چه این روز مبارک با شهادت مسلم بن عقیل آمیخته است، لیکن روز عرفه روزی است که می بایست یک چشم گریان و یک چشم دیگر خندان باشیم.[2]

زیرا در این روز خداوند تبارک و تعالی بندگان خود را به عبادت و اطاعت خداوند فرا خوانده و سفره ی جود و احسان خود را برای بندگان خود گسترانده است، شیطان در این روز خوار و حقیر و خشمناک است. از روایات و احادیث و دعای این روز بر می آید که خداوند متعال در روز عرفه به بندگان خود عنایات ویژه ای منظور کرده است.

اهمیت دعای عرفه

بی شک قرائت دعای عرفه در آموزه های اسلامی از اهمیت بی بدیل برخوردار می باشد، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تشریح اهمیت دعای ارزشمند عرفه در حصول مغفرت گناهان انسان فرمودند: روایاتی که در مورد اهمیت عرفه و عرفات نقل شده است بسیار عجیب است و نشان می دهد در آن سرزمین عجیب، رحمت الهی بسیار باریدن می گیرد و گناهان ریخته و آمرزش شامل حال انسان ها می شود.[3]

دعای عرفه نشانۀ حقانیت اهل بیت علیهم السلام

هم چنین معظم له دعای عرفه را به عنوان یکی از مهمترین نمادها و نشانه های حقانیت اهل بیت علیهم السلام مورد توجه قرار داده و فرمودند: یکی از نشانه های حقانیت ائمه اهل بیت علیهم السلام همین گونه دعاها (همچون دعاى صباح، کمیل، عرفه‏ امام حسین علیه السّلام و دعاهاى صحیفه سجادیه) از جمله دعای عرفه است که سایر مذاهب چنین دعاهایی را مطلقا ندارند[4]، زیرا راز و نیاز امام حسین علیه السّلام در روز عرفه‏ در بیابان عرفات از جمله آثار گرانبهایى است از این عشق مقدّس.[5]

بی شک دعا انسان را به قرب خدا نزدیک و از شیطان و وسوسه هایش دور مى کند و روح را لطافت خاصّى مى بخشد، اثر عمیقى در تقویت پایه هاى ایمان و تهذیب نفوس و پرورش اخلاق فاضله دارد.[6]

از آنجا که این گونه دعاها از روح بلند معصوم سرچشمه گرفته همه آنها در یک سطح عالى است و با قرائت آگاهانه آن انسان به اوج معرفت و کرامت انسانى نزدیک مى شود.[7]

دعای عرفه؛ درس توحید و خداپرستی

در اندیشۀ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه مفاهیم و معارف ناب مرتبط با مسألۀ توحید و شناخت کامل نسبت به آن، از جمله مضامین عالی و ارزشمند در دعای عرفه به شمار می آید. معظم له در فرازی اینچنین فرمودند: دعاها، مخصوصاً دعاهاى معصومین علیهم السلام، سرشار از درس هاى عالى تربیت و اخلاق است؛ مثلًا دعاى بلند و پر محتواى «عرفه‏» حاوى یک دوره کامل معارف و عقاید، مخصوصاً درس توحید و یکتاپرستى است؛ توحیدى که در این دعا موج مى‏زند در دعاهاى دیگر یافت نمی شود.[8]

دعای عرفه؛ دورۀ کامل خدا شناسی

مرجع عالی قدر جهان تشیع در تبیین آموزه های بلند و متعالی دعای عرفه فرمودند: دعای عرفه یک دوره عرفان اسلامی، خداشناسی، پیامبرشناسی، ولایت، اخلاق، مراحل سیر و سلوک الی الله و در یک کلام یک دوره از مفاهیم مهم اسلامی است، که در قالب دعا بیان شده است.

معظم له در تشریح این مسأله بیان نمودند: در دعاى‏ «عرفه‏» که از امام حسین علیه السلام به ما رسیده، یک دوره دروس خداشناسى با تمام ریزه‏کاری هایش در سطح عالى بیان شده است، سید الشهداء امام حسین علیه السلام در دعاى معروف" عرفه‏" که یک دوره کامل و عالى درس توحید است به هنگام بر شمردن نعمت و قدرت خداوند به پیشگاه او چنین عرض مى‏کند: «و ابتدعت خلقى من منى یمنى، ثم اسکنتنى فى ظلمات ثلاث: بین لحم و جلد و دم، لم تشهر بخلقى، و لم تجعل الى شیئا من امرى، ثم اخرجتنى الى الدنیا تاما سویا!» " آغاز آفرینش مرا از قطرات ناچیز منى قرار دادى، سپس مرا در ظلمت هاى سه گانه، در میان گوشت و پوست و خون ساکن نمودى، آفرینش مرا آشکار نساختى، و در آن مخفیگاه به تطورات خلقتم ادامه دادى، و هیچیک از امور حیاتى مرا به من واگذار نکردى، سپس مرا به دنیا کامل و سالم منتقل ساختى".[9]

تضرع و نیایش؛ شاه کلید معرفت الهی

در بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ضرورت راز و نیاز و تضرع و نیایش به عنوان شاکلۀ مهم دعای عرفه مورد اهتمام معظم له قرار گرفته است، ایشان در فرازی فرمودند: باید در این روز به درگاه الهی با حالت تضرع به نیایش بپردازیم، «روز عرفه از بهترین ایام برای دعا، نیایش و تضرع به درگاه الهی است».[10]

معظم له در تفسیر این مسأله با بهره گیری از کلام نورانی حضرت سید الشهدا علیه السلام در دعای عرفه فرمودند: در اینجا باید گفت؛ اى انسان تو و تکبر چه تو در برابر عظمت دستگاه خلقت چه هستى؟! واقعاً جاى تعجب است که انسانى با توجه به این که اوّلش نطفه و آخرش مردار و مابین این دو حامل عذره و کثافات است، فخرفروشى و تکبر مى کند. باید اقرار کرد (آن ذره که در حساب ناید مائیم)، معرفت را باید از امام حسین علیه السلام آموخت، آن حضرت در دعاى عرفه‏ درحالى که اشک می ریزد می گوید: «الهى انا افقیر فى غناى فکیف لا اکون فقیراً فى فَقْرى الهى انَا الجاهل فى علمى فکیف لا اکون جهولًا فى جهلى»[11] «خدایا من در موقع بى نیازى هم فقیرم، پس چگونه فقیر نمى باشم در فقرم، خدایا من در موقع عالم بودن هم جاهل هستم، پس چگونه جاهل نمى باشم در موقع جاهل بودنم»: «الهى مَنْ کانَتْ مَحاسِنُهُ مساوِىَ فَکیفَ لا تَکوُنُ مَساویه مساوِى»[12] (خدایا کسى که خوبى هایش، بدى است، پس چگونه بدى هایش بدى نیست). آرى این معرفت، آن جانبازى عاشورا، را هم مى طلبد.

درمان بیمارى تکبّر که ناشى از جهل و عدم شناخت باشد، تحصیل معرفت نسبت به عظمت خالق و جهان و ضعف‏ خویشتن است، این معرفت رابطه مستقیم با تواضع و تواضع رابطه مستقیم با علم و علم با معرفت دارد و به قول امام حسین علیه السلام: «مُدارَکَ العِلْم لِقاحُ المعرفة»: «درس و بحث علم، زاینده معرفت است».[13]

شکرگذاری؛ شاخصه ای مهم در دعای عرفه

مقولۀ شکرگذاری از جمله نشانه های موجود در دعای عرفه است که در بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مورد توجه قرار گرفته است، معظم له فرمودند: در فرازى از دعاى امام حسین علیه السلام در روز عرفه‏ آمده: اگر تصمیم بگیرم و تلاش کنم در تمام عصرها و روزگاران، به فرض اینکه در تمام این اعصار و روزگارها زنده باشم و زندگى کنم و خواسته باشم یکى از نعمت هایت را شکرگذارى نمایم، توان آن را نخواهم داشت.[14]،[15]

تأملی قرآنی در جایگاه والای روز عرفه؛ عرفه؛ روز مشهود

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در تفسیر آیۀ «وَ شاهِد وَ مَشْهُود»[16]، بر اطلاق «مشهود» بر روز عرفه‏ که زائران بیت اللّه الحرام شاهد و ناظر آن روزند تأکید نمود و فرمود؛ «شاهد» منطبق بر روز عید قربان و «مشهود» بر روز عرفه اشاره دارد.[17]

از این رو اهمیت روز عرفه و لزوم تعمّق و تأمّل در دعای ارزشمند عرفه به نحوی است که روز" عرفه‏" گرچه از شهود روز محشر و گواهان اعمال انسان ها است ، لیکن این روز پر اجتماع، خود صحنه اى از رستاخیز در این دنیا محسوب مى‏ شود.[18]

دعای عرفه؛ اعتراف به محضریت خداوند

لذا با این تفاسیر باید گفت محضریت خداوند از جمله نشانه های ارزشمند کلام امام حسین علیه السلام در دعای عرفه است که در بیانات ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) بدین نحو مورد اشاره قرار گرفته است؛ « امام حسین علیه السلام سالار شهیدان در دعاى عرفه‏ به پیشگاه خدا عرض مى‏کند: «عَمِیَتْ عَیْنٌ لا تَراکَ عَلَیْها رَقِیْباً» «کور باد چشمى که تو را مراقب خود نبیند»![19]،[20]

برهان غنا و فقر؛ نشانه ای بنیادین در دعای عرفه

مرجع عالی قدر جهان تشیع، چیستی ماهیت غنا و فقر در آموزه های اسلامی را به عنوان یکی از مهمترین و کلیدی ترین شاخصه ها و نشانه های موجود در مضامین عالی دعای عرفه برشمردند و فرمودند:  بی شک انسانها  روز را باید با نور هدایت آغاز کنند، سپس آن را با هوشیارى در برابر دشمنان برون و درون، به پایان ببرند که این پیروزى جز با نور هدایت الهى ممکن نیست! حال هنگامى که در دعاى «عرفه‏» مى‏خوانیم: «و اجعل غناى فی نفسی‏، خداوندا! بى‏نیازى مرا در درون جانم قرار ده!» الهام مى گیریم که بى نیازى چیزى نیست که در بیرون، از طریق جمع ثروت فراوان و کاخ هاى رفیع و مقامات منیع، فراهم گردد.[21]

معظم له هم چنین در تشریح چیستی فقر و غنا با بهره گیری از کلام نورانی امام حسین علیه السلام این چنین فرمودند: در دعاى معروف امام حسین علیه السلام در روز عرفه‏ که از پربارترین و عمیق ترین دعاهاى معصومین علیهم السلام، مخصوصاً در زمینه مسائل توحیدى است، مى خوانیم که امام علیه السلام چنین مى گوید: «کَیْفَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْکَ بِما هُوَ فى وُجُوْدِهِ مُفْتَقِرٌ الَیْکَ؟ أَیَکُوْنَ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ ما لَیْسَ لَکَ حَتّى‏ یَکُوْنَ هُوَ المُظْهِرُ لَکَ»: «چگونه با موجوداتى که در اصل وجود خود به ذات پاک تو نیازمندند بر وجود تو استدلال شود؟ آیا غیر تو، از تو، ظاهرتر است که معرّف وجود تو باشد؟».[22]،[23]

معظم له در ادامه بیان نمودند: در جاى دیگر از دعای عرفه مى خوانیم:«الهى انَا الْفَقِیرُ فى غِناىَ فَکَیْفَ لا اکُوْنُ فَقیراً فى فَقْرى‏»: «خدایا من در حال غنا، فقیرم، چگونه در حالت فقر، فقیر نباشم؟!».[24]

هم چنین ایشان در ترسیم آموزه های عرفانی موجود در این مسأله با استفاده از آموزه های امام حسین علیه السلام در دعای عرفه فرمودند: در همان دعا آمده است: «مَتى‏ غِبْتَ حَتَّى تَحْتاجَ الى‏ دَلِیْلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ، وَ مَتى‏ بَعُدْتَ حَتَّى تَکُونَ الآثارُ هِىَ الَّتِى تُوصِلُ الَیْکَ، عَمِیَتْ عَیْنٌ لا تَراکَ عَلَیْها رَقِیباً»: «کِى پنهان شدى تا نیاز به دلیلى داشته باشى که تو را معرّفى کند؟ و کى از ما دور شدى تا آثارت ما را به تو رساند؟ کور باد چشمى که تو را مراقب و حاضر نزد خویش نبیند».[25]

دعای عرفه؛ خود شناسی برای تحقق سعادت

از جمله شاخصه های موجود در مضامین والای دعای عرفه می توان به مولّفه های کلیدی در اعتراف به ضعف نهاد انسانی و ضرورت توجه به کسب و تحصیل معارف الهی اشاره نمود، مرجع عالی قدر جهان تشیع با اشاره به این مسأله در دعای عرفه فرمودند: بشرى که این همه ضعیف است باید تسلیم حق و خدا باشد. بنابراین نشناختن خدا و خویش و جهان، سرچشمه همه این بدبختى هاست.[26]

معظم له در تشریح این مسأله این گونه فرمودند؛ به دعاى عرفه‏ توجّه کنید ببینید چه جمله‏ هاى عجیبى دارد. انسان وقتى جانبازى روز عاشورا را مى بیند تعجّب مى کند، امّا دعاى عرفه‏ امام حسین علیه السلام را که مى خوانَد در مى یابد. جانبازى بر اثر این معرفت است، چون اعمال برخاسته از اعتقاد و معرفت است. مى فهمد که آن حضرت در دعاى عرفه‏ عرض مى کند: «إلهى مَن ز لا تَکونُ مَساوِیهِ مَساوی وَمَن کانَت حَقائقُهُ دَعاوى‏ فَکَیفَ لا تَکونُ دَعاویهِ دَعاوى‏؛ خدایا، این انسانى که اگر به خوبى هایش نیک بنگریم و آن را بشکافیم، در واقع عیب و نقص است، چگونه عیب هایش عیب نباشد!» و این انسانى که اگر حقایق و علومش را بشکافیم آمیخته با جهل است، چگونه جهلش جهل نباشد. نیروهاى ما را وقتى بشکافند همه‏اش ضعف است.[27]

معظم له در تبیین راهکارهای تحقق خداشناسی و حصول سعادت با اشاره به مضامین عالیۀ امام حسین علیه السلام فرمودند: حضرت امام حسین علیه السلام در دعاى عرفه عرض مى‏کند: اى خداى من، مردم مى‏آیند سراغ این آثار که از آنها تو را بشناسند، مگر تو از من دور شده‏اى که بخواهم با آثار تو را پیدا کنم: «عَمِیَت عَینٌ لا تَراکَ وَلا تَزالُ عَلَیها رَقیباً وَ خَسِرَت صَفقَةُ عَبدٍ لَم تَجعَل لَهُ مِن حُبّکَ نَصیباً ؛ کور باد چشمى که جمال پاک تو را نبیند و زیانکار باد آن بنده‏اى که سهمى از عشق و محبّت در دل او نیست». مگر تو کى از من دور شده‏اى که بخواهم تو را از میان آثار پیدا کنم.

کى رفته‏اى ز دل که تمنّا کنم تو را

کى بوده‏اى نهفته که پیدا کنم تو را

با صد هزار جلوه برون آمدى که من‏

با صد هزار دیده تماشا کنم تو را

در صورتى که خدا و جهان و خودمان را بشناسیم تکبّر و غرور از بین مى رود و بنده مى شویم. لذا باید عظمت خدا را از عالم هستى بشناسیم.[28]

سخن آخر

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی با تأکید بر اهمیت قرائت دعای عرفه، لزوم درک و فهم معانی و مضامین این دعای ارزشمند و متعالی را به عنوان امر مهم و بنیادین مورد اشاره قرار داده و فرمودند:

باید دعای عرفه را با حضور قلب و با درک مفاهیم آن قرائت کرده و در معانی و مضامین بلند و غنی آن تامل کنیم و از فیوضات این روز بهره مند شویم.[29]

عرفه روز دعا و نیایش است و همه مومنان و مسلمانان در این روز برای حل مشکلات مسلمانان دنیا دست به دعا بردارند، امیدواریم همه ما در مراسم دعای عرفه شرکت کنیم و یکدیگر را از دعا فراموش نکنیم.[30]

لیکن دعای این روز به اندازه ای اهمیت داشته و اجابت می شود که سفارش شده حتی برای گذشتگان و اسیران خاک دعا کرده و از خداوند حل مشکلات جامعه اسلامی به ویژه کشور عزیزمان را مسئلت نمایید.[31]

امید است خداوند به برکت این دعا و خود شهیدان این روز مانند مسلم ابن عقیل و هانی عنایتش را متوجه حال ما کند و همه برای مشکلات داخلی و خارجی جهان اسلام دعا کنیم و توفیق خالصانه و بیشتر خدمت را از خداوند بخواهیم.[32]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر

پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی دام ظلّه

برای مشاهده تصاویر مرتبط کلیک کنید