راهکارهای «جهش تولید» در بخش کشاورزی از منظر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

تنها ثروت طبيعى و فناناپذير و دائمى كه هميشه مى‏توان روى آن حساب كرد، كشاورزى و توليدات كشاورزى است که یکی از پايه اصلى اقتصاد دنیای امروز [1] و اساس زندگى انسان ‏ها است؛[2] چرا که غذاى انسان را تهيه مى‏ كند.[3]

هم چنین انواع تجارت‏ ها و حتى بسيارى از صنايع، بدون کشاورزی مفهومى نخواهد داشت.[4] لذا كشورهايى كه از نظر كشاورزى‏ پيشرفته ‏ترند،[5] و به برنامه ‏ها و طرح ‏هاى كشاورزى‏ خود اهميّت مى‏ دهند،[6] نه تنها در همۀ جوانب به پيشرفت ‏هاى چشمگير دست می یابند،[7] بلکه بيشترين قدرت را نیز در جهان به دست می آورند.[8]

اهمیت کشاورزی در اسلام

كشاورزان، در شریعت اسلام از جايگاه و منزلت ارجمندى برخوردارند.[9] از جمله در قرآن کریم اشارات پرمعنايى به كشاورزى‏^[10] به عنوان نعمت ‏هاى الهى، وجود دارد،^[11] که نشان می دهد اسلام نسبت به مساله کشاورزی اهمیت بسیار زیادی قائل است.[12]

هو چنین تشويق ها و ترغيب هائى كه در منابع اسلامى در رابطه با مسأله كشاورزى شده، نشان مى‏ دهد كه‏ زراعت در اقتصاد اسلامى از چه اهميت ويژه ‏اى برخوردار است.[13]

در حديثى مى ‏خوانيم كه از پيامبر صلى الله عليه و آله پرسيدند: «بهترين اعمال كدام است»؟! فرمود: «زراعتى است كه انسان زراعت مى‏ كند و آن را اصلاح و مرتب مى ‏سازد و حق آن را نيز به هنگام درو كردن ادا مى‏ نمايد»[14]

در حديثى از امام صادق علیه السلام مى‏ خوانيم‏: « اَلزَّارِعُونَ كُنُوزُ اَلْأَنَامِ يَزْرَعُونَ طَيِّباً أَخْرَجَهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمْ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ أَحْسَنُ اَلنَّاسِ مَقَاماً وَ أَقْرَبُهُمْ مَنْزِلَةً يُدْعَوْنَ اَلْمُبَارَكِينَ؛ كشاورزان گنج‏ هاى مردمند، غذاى پاكيزه را كه خداوند ارزانى داشته زراعت مى‏ كنند و آنها در روز قيامت برترين مقام را دارند و به خدا نزديكترند و آنها را بنام «مبارك ها» صدا مى ‏زنند»[15]

و نيز از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه فرمود: «الكِيمياءُ الأكبَرُ الزِّراعَةُ؛ كيمياى بزرگ (كه گمشده بسيارى از مردم است) همان زراعت است»[16]

پیشوایان ما خود نیز اهمیت بسیاری به این حوزه می دادند؛ برای مثال مردى اميرمؤمنان عليه السلام را ديد در حالى كه هسته ‏هاى خرماى فراوانى در كنارش بود. از آن حضرت پرسيد: «اين هسته ‏ها به چه كار مى‏ آيد؟» امام پاسخ داد: «اگر خدا بخواهد هزاران اصله خرماست». آن‏گاه همه آنها را كاشت و همه آنها سبز و بارور شدند.[17]

حتى از روايات اسلامى استفاده مى‏ شود نه تنها اقدام شخصى به زراعت بسيار مطلوب است، بلکه سرمايه گذارى در اين راه نيز مورد توجه پيشوايان اسلام بوده است؛‏[18] از این مسأله به خوبى روشن مى‏ گردد كه مقصود اسلام‏ «تحرّك هر چه بيشتر تمام سرمايه ‏هاى انسانى و مالى اجتماع، در راه منافع عمومى بندگان خداست».[19]

احیای زندگی در روستاها

روستاها همیشه مراکز تولید کشور بوده ‌اند؛ به نحوی که حل مشکلات شهر نشینان به دست روستائیان بوده و به برکت آن‌ها تغذیه می‌شده ‌اند.[20]

متأسفانه سوء مديريت و مصرف گرایی، كشاورزى ما را به مانند بسيارى ديگر از كشورهاى اسلامى به نابودى كشانده است، تا آنجا كه با داشتن آمادگى فراوان براى توليد انواع فرآورده هاى كشاورزى، بعضاً بايد دست نياز به سوى بيگانه دراز نمائيم![21]

باید به اين واقعيت تلخ اعتراف نمود که توسعه سريع صنعتى كشور، عدم وجود وسائل رفاهى در روستاها، عدم توزیع عادلانۀ ثروت و عدم تأمین امكانات رفاهى در روستاها، به بهای كشيده شدن روستائيان به شهرها به اميد زندگى بهتر و مزد بيشتر تمام شده است.[22]

سرمايه ‏هاى عظيمى که به بدترين وجه در کشور مصرف مى‏ شود در حالى است كه روستاهاى كشور، اين كانون هاى سازنده و پربار، بخاطر نداشتن برخی امکانات، ساكنان خود را از دست مى‏ دهند.[23]

اينها همه حكايت از نابودسازى كشاورزى است، که سرانجامِ آن تبدیل شدن به يك كشور تك محصولى است‏ كه ناچاریم درآمد عمده خود را که از نفت به دست می آوریم، به پاى فرآورده ‏ها و محصولات كشاورزى و دامى بیگانگان بريزیم، حال آنکه باید در انتظار روزى نشست كه نفت تمام شود و باتمام شدن آن همه چيز مملكت تمام گردد![24]

البته بن بست در زندگی وجود ندارد و باید راهش را پیدا کنیم،[25] تا روستاها به صورت اولیه خود بازگشته و نقش مولد خود را باز یابند.[26]

 در این میان فراهم كردن جاذبه‏ هاى كشاورزى، خانه سازى در روستاها، تأمين وسائل رفاهى و تمام نيازمندي ها در آنها، و تضمين خريد محصولات كشاورزى به قيمتى كه كشاورزان را دلگرم و بى نياز و مكفى المؤنة سازد، ضروری است.[27]

هم چنین به جاى ريختن پول هاى سرشار به جيب واسطه‏ ها بايد با فراهم ساختن يك سيستم توزيع صحيح، پول را به روستاییان داد كه توليد گرند و نه واسطه و بيكار و دلالان بيعار![28]

در مجموع با استناد به کلام نورانی حضرت علی علیه السلام که فرمود: «امتی که حق ضعیف را از قوی نگیرد هرگز روی سعادت را نخواهد دید»؛ باید کاری کرد که روستائیان به حق خود برسند.[29]

خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی

امروز اگر چه دستگاه هاى توليدى و ماشينى آن قدر گسترده شده كه همه چيز را تحت الشعاع قرار داده است، لیکن باز هم دامدارى و كشاورزى مهم ترين بخش توليد زندگى انسان را تشكيل مى‏ دهد، چرا كه پايه اصلى تغذيه در اين دو قسمت نهفته شده، و به همين دليل رسيدن به حد خودكفايى در قسمت دامدارى و كشاورزى نه تنها ضامن استقلال اقتصادى است كه استقلال سياسى نيز تا حد زيادى به آن مربوط است.[30]

اهمیت خود کفایی وفتی دو چندان می شود که بدانیم در شرایط فعلی هر ملتی نیازمند بیگانه باشد مجبور است به آنها امتیاز بدهد،[31] و ملت هايى كه مواد غذايى خود را از جاى ديگر وارد مى‏ كنند بيچاره ‏اند. [32]

حضرت على عليه السلام همواره فرموده ‏اند: «مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّه‏؛ هركس دسترسى به آب و زمين كشاورزى داشته باشد و فقير باشد خداوند او را از رحمتش دور مى‏ كند».^[33]

اين روايت براى كشور ما و ديگر كشور هايى كه همچون ما آب كافى و زمين‏ هاى مستعد در اختيار دارند و مردمش نيازمندند، زنگ خطرى بزرگ است.[34]

لذا حرف اساسی ما مبارزه با وابستگی است.[35] البته رهايى از سلطه اقتصادىِ قدرت ‏هاى جهانى، بدون سرمايه‏ گذارىِ جدى در بخش توليد فرآورده ‏هاى‏ كشاورزى و صنعتى ممكن نيست. جامعه اسلامى زمانى مى‏ تواند به عزت و سربلندى نايل شود كه بتواند قبل از هر چيز در بخش توليد، دست كم در سطح توليدات مواد غذايى و استراتژيك به خودكفايى برسد.[36]

بنده جدا معتقدم کشور ما از تونایی و استعداد نیروی انسانی و منابع طبیعی بسیار بالایی برخوردار است و همچنان که در بخش گندم ثابت کردیم و به خودکفایی رسیدیم امروز نیز می توانیم در بخش برنج و دیگر بخش های کشاورزی این موفقیت را بدست آوریم تا هرگز تحریم های اقتصادی و سیاسی به مردم ما فشار وارد نکند. [37]

دولت از واردات بی رویه محصولات کشاورزی خودداری کند

خوشبختانه کشور ما از تمامی منابع غنی و قوی برخوردار است و تمامی میوه ها در چهار فصل در کشور وجود دارد،[38] به همین دلیل ما چه نیازی به واردات در بخش مواد غذایی داریم؟[39]

فكر كنيد با حدود ده ها میلیون هكتار زمين زراعتى چه ثروت عظيمى در اختيار داريم و چه كشاورزى وسيع و غنى و پربار مى‏ توانيم داشته باشيم، آيا با اين حال شرم آور نيست كه وارد كننده عمده محصولات كشاورزى باشيم؟[40]

آری واردات بی رویه، ظلم بزرگی است که بخش کشاورزی را تهدید می کند.[41] دولت باید مصالح را در نظر بگیرد و مانع این واردات بی رویه شود.[42] البته مسئولین قول داده ‌اند که واردات را متوقف کنند و من امیدوارم به قول خود عمل کنند اما هنوز هم گویا واردات ادامه دارد.[43]

دولت دست دلالان را از بازار محصولات کشاورزی کوتاه کند

سال هاست که گفته می‌ شود دلال ها بیشترین درآمد محصولات کشاورزی را نصیب خود می ‌کنند اما هنوز این مشکل حل نشده است.[44] جای تاسف است که گاهی تنها 20 درصد از قیمت ‌ها به کشاورزان می رسد و 80 درصد نصیب دلالان می ‌شود،[45] کار این افراد نوعی جنایت است. زیرا این روش سبب تضعیف کشاورزان می شود. [46]

کشاورز یک سال تمام زحمت می کشد، ولی می بیند به عده ‌ای مفت خور جنس او را می خرند و چند برابر قیمت در بازار می فروشند، یعنی بیشترین سود را دلالان می برند،[47] در صورتی که یکی از دلایل مهاجرت از روستا به شهر، همین سود ناچیز از محصولات کشاورزی است.[48]

اساساً تا این مشکل حل نشود کشاورزی ما جایگاه خود را پیدا نخواهد کرد.[49] پس باید راه حلی پیدا کرد تا دسترنج کشاورزان از بین نرود. وجود دلالان در بخش کشاورزی، ظلم بزرگی است که باید هرچه زودتر رفع شود.[50] چرا که با حذف واسطه‏ ها، سطح توليد، افزايش‏ يافته و راه براى كارهاى غير توليدى تدريجاً مسدود مى‏ گردد.[51]

اگر وضع به همين صورت پيش برود[52] و عده ‌ای مفت خور، دسترنج کشاورزان را به یغما ببرند؛[53] وضع كشاورزى ما خداى نا كرده اسفبارتر و رقت انگيزتر خواهد شد.[54] حال آنکه اولین آزمون عدالت در حکومت اسلامی در مقابله با دلالان، همین‌جا روشن خواهد شد.[55]

ضرورت مکانیزاسیون در کشاورزی

بدیهی است کشاورزی سنتی جواب نمی دهد و باید به مکانیزه تبدیل کرد،[56] لذا تمام ملت هاى دنيا كوشش مى ‏كنند كه صنعت كشاورزى و دامدارى خود را تا سر حد امكان توسعه دهند و از صنايع مدرن براى اين توسعه كمك گيرند.[57]

این امر نیز محقق نمی‌شود، مگر این که کشاورزان آموزش ببينند و امکانات لازم در اختیارشان قرار گیرد.[58]

لذا مسئولان باید تلاش کنند تا از طریق آموزش ‌های مختلف، کشاورزی سنتی را به سوی صنعتی شدن و انطباق با آخرین فناوری های دنیا ارتقا دهند تا از هر وجب خاک و هر قطره آب این کشور استفاده شود.[59]

جهش تولید با آبیاری نوین

هر چند در منابع آب کشور کمبود وجود دارد ولی با استفاده از همین مقدار آب و استفاده از روش ‌های مدرن آبیاری، می ‌توان به سطحی از تولید دست یافت که علاوه بر تولید تمام نیاز های کشاورزی داخل، به اندازه قابل توجهی تولیدات کشاورزی، از این کشور پهناور به خارج صادرات داشته باشیم.[60]

اهمیت این مسأله از آن جهت است که ما به اندازه کافی زمین داریم و اگر آب را هم هدر ندهیم جوابگو است لیکن باید از شیوه های نوین آبیاری بهره گرفت.[61] که با وجود این دو نباید بیکاری در کشور وجود داشته باشد.[62]

ضرورت مهارت‌افزایی کشاورزان

لزوم سرمایه گذاری لازم در بخش کارآموزی در راستای افزایش مهارت های نیروی انسانی انکار ناپذیر است، در قدیم برای کشاورزی مهارت های چندانی نیاز نبود، اما امروز وضعیت دگرگون شده و کشاورزی، صنعت و تجارت شکل مدرن به خود گرفته و سطح مهارت ها افزایش یافته است، امروز در دنیا کسانی که مهارت های فنی و حرفه ای و کارایی بیشتری دارند جلوتر هستند، ما هم باید کاری کنیم که بتوانیم سطح مهارت ها را افزایش دهیم. [63]

همان‏گونه كه وجود كارگران فنّى و آموزش ديده، از هدر رفتن نيرو و سرمايه جلوگيرى مى‏ كند و به اتقان كار مى‏افزايد، وجود نيروهاى شايسته و ماهر در بخش كشاورزى نيز براى پيشبرد اهداف توسعه و استفاده بهينه از سرمايه لازم است.[64]

ارتقای بهره وری و تدوین اطلس جغرافیایی

آب ‏هاى فراوانى در گوشه و كنار محيط زندگى ما به هدر مى‏ رود و مى‏توان از آن ها بهره بردارى صحيح نمود. به يقين كوتاهى كردن در ذخيره‏ سازى اين آب ‏ها نوعى اسراف در مواهب الهى محسوب مى شود. همچنين آب ‏هاى موسمى كه در بعضى از فصول سال جارى مى‏ شود و قابل ذخيره‏ سازى است اما به راحتى به هدر می ‏رود.[65] حال آنکه در مقابل اين سيلاب ها می توان سدّ محكمى ساخت، تا هم از ويرانى ‏هاى ناشى از سيلاب ‏ها جلوگيرى نموده، و هم از آب هاى جمع شده در مسير كشاورزى‏ و باغدارى و آبادانى كشور به كار گرفته شود.[66]

هم چنین تهیه و تدوین «اطلس جغرافیایی بر اساس نیاز ها و امکانات مناطق مختلف کشور» با بهره گیری از نظرات کارشناسان متخصص از سوی دستگاه های اجرایی، ضروری است، اگر این مهم اجرایی شود معلوم می شود که چه منطقه ای چه توانایی ها و ظرفیت هایی در تولید محصولات کشاورزی دارد و می توان برای هر منطقه برنامه خاصی در نظر گرفت تا جوانان بیراهه نروند.[67]

اهمیت این مسأله از آن جهت است که برخی از افراد در بخش کشاورزی، وام هایی گرفته اند و به دلیل عدم شناخت کافی و توانایی لازم در اموری سرمایه گذاری کرده اند که حاصل چندانی نداشته است؛ ازاین رو ورشکست و به مشکلاتی دچار شده اند؛ اگر به این افراد آموزش داده و راهنمایی های لازم انجام شود از هدر رفتن منابع مادی و انسانی جلوگیری و آثار و فواید بسیاری، عاید جامعه و مردم خواهد شد.[68]

«جهش تولید» مستلزم سرمایه گذاری کلان دولت در بخش کشاورزی

احياى كشاورزى بدون مديرى به نام وزير يا غير آن امكان پذير نيست،[69] بلکه به برنامه ريزى وسيع نیاز دارد و تنها باشعار و حرف آن چنان كه رسم بسيارى از سخنگويان راحت طلب است، مشكل حل نمى‏ شود.[70]

‏لذا دولت باید به بخش کشاورزی و دامداری توجه بیشتری داشته باشند،[71] و راهکار های مسئولان جهاد کشاورزی از روی کاغذ و مصوبه به ثمر نشسته و عملیاتی شود؛ تا از این رهگذر بخش مهمی از درد های روستائیان با عملی شدن وعده های مسئولان، درمان گردد.[72]

از جمله مهم ترین راهکار در جهش تولید این است که دولتمردان علاوه بر آنکه مردم را نیز تشويق می کنند كه از طرق صحيح همه گونه سرمايه گذارى در امر كشاورزى‏ داشته باشند،[73] خود نیز بیشترین و بهترین منابع در آمدی خود را به کشاورزی اختصاص دهند؛ [74] چرا که در چنين شرايط نابسامان اقتصادی، ناديده گرفتن نقش سرمايه گزاري هاى عظيم دليل بر بيگانگى از واقعيت ها و يا پشت كردن به رشد اقتصادى است.[75]

از دیگر مسئولیت های دولت، ایجاد هماهنگی بین واحد های تولیدی در بخش کشاورزی است؛ باید مشخص شود که نیاز جامعه چیست و چه مقدار است و بر اساس آن اقدام به تولید به خصوص در بخش کشاورزی کرد، در غیر این صورت ممکن است یا تولید در یک محصول زیاد شود یا در مورد یک محصول با کمبود مواجه شویم.[76]

این ناهماهنگی دستگاه های تولید غذایی و خودسرانه بودن آنها یکی از بلا های جامعه است و دولتمردان اگر برای هماهنگی بین این واحد ها برنامه ریزی کنند، گام بسیار مهمی را برداشته اند چرا که اگر نیازها تعیین شد همه محصولات تولیدی با قیمتی متعارف به دست مصرف کننده خواهد رسید.[77]

هم چنین روستائیان نمونه باید تبلیغ شوند؛ با چهره شدن این افراد و الگو شدن آنها در سطح جامعه روستائیان دیگر از آن ‌ها الگو می‌گیرند و ایشان را سرمشق خود قرار می‌دهند؛ به هر حال فرهنگ تولید باید در اولویت باشد.[78]

در مجموع باید همه مسئولان به ویژه وزارتخانه ‌ها را متوجه مسئولیت سنگینشان نمود تا در بخش کشاورزی که آمادگی کامل داریم روی پای خود بایستیم و آبروی برای اسلام و مسلمانان شود و بگویند که جمهوری اسلامی ایران چنین خدمتی کرد.[79]

تسهیلات ارزان قیمت، راهکاری برای جهش تولید

یکی از مشکلات کشور ما این است که بانک ها تمام توجه شان به منافع خودشان است و کاری ندارند که دستگاه های تولیدی به ویژه در بخش کشاورزی ورشکسته شوند[80]

افرادى هستند كه از مسائل كشاورزى آگاهى كافى دارند، ولى پول و سرمايه ‏اى كه در اين راستا به كار گيرند ندارند، در اين راستا، بانك ها باید به اين افراد تسهيلات بانكى ارزان قیمت ارائه دهند، اين گونه برنامه هر قدر توسعه يابد به سود جامعه است و در ايجاد اشتغال و حركت هاى اقتصاد مولد فوق العاده مؤثر است.[81]

کوتاه سخن اینکه اگر بانك ها به عقود شرعيه عمل كنند و سرمايه‏ هاى مردم به طور صحيح بكار گرفته مى‏شود هم بانك از ربا نجات پيدا مى‏ كند و منافع مشروعى را به دست مى‏ آورد، و هم‏ سطح توليد كشاورزى‏ بالا مى‏ رود و هم جنبه اشتغال‏زايى و توليد مشاغل جديد دارد.[82]

سخن آخر: (صادرات محصولات کشاورزی چارۀ رهایی از اقتصاد نفتی)

از آنجا که بسيارى از توليدات كشاورزى‏، ممكن است در محل توليد قابل جذب نباشد و بايد آنها را جمع آورى كرده در بازارهاى دنيا عرضه كنند.[83]

تحقق این مهم در گرو مدیریت صحیح بخش کشاورزی است که در این صورت می توانیم حتی صادر کننده باشیم، چرا که کشور ما چهار فصل است و در طول سال در نقاط مختلف آن محصول وجود دارد.[84]

اهمیت این مسأله با توجه به مشکلات به وجود آمده و کاهش شدید قیمت نفت و درآمد های حاصل از آن، دو چندان می شود؛[85] فراموش نکنیم نفت و گاز ممکن است زمانی تمام شود اما کشاورزی پایدار و باقی است و با توجه به درآمد های حاصله از این بخش، هر کشوری باید اهمیت زیادی برای آن قائل باشد.[86]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

 منابع:

1. بیانات معظم له

2. خطوط اقتصاد اسلامی

3. دائرة المعارف فقه مقارن