در بسيارى از جوامع كه خبرى از اخلاق، دين و ایمان به خدا نيست سازمان های بین المللی ديده مى شوند كه مى كوشند در راستای تأمین منافع خود، قراردادها و پيمان هایی را بر دیگر کشورها تحمیل کنند.[1] که سایۀ سنگین این پدیدۀ شوم به نوبۀ خود آثار و تبعات جبران ناپذیری به همراه دارد؛ زیرا حیثیت و تمامیت کشورها تابع قراردادها و مقرّرات منصفانه است؛[2] حال آنکه قراردادهای به اصطلاح بین المللی در صورتى دارای ارزش است كه محكم و غير قابل ترديد و خالى از هرگونه ضعف، سستى و ابهام علیه منافع همۀ کشورها باشد.[3]
گفتنی است امروزه قدرت های استکباری و ظالم براى اظهار وجود، يا مرعوب ساختن مستضعفان و محرومان جهان دست به يك سلسله تلاش ها و تبليغات و كنفرانس ها و ديد و بازديدهاى سياسى و مانورهاى نظامى به ویژه عقد قراردادها و پيمان ها با هم مسلكانشان مى زنند، تا جو مساعدى براى پيشبرد اهداف شوم خود فراهم سازند، اما دولت های مستقل و آزادی خواه بايد بيدار باشند و فريب اين صحنه سازی هاى كهنه را نخورند، و هرگز مرعوب و مفتون نشوند.[4]
در این میان کنوانسیون[5]FATF از جمله قرارداهای پر ابهامی است که با اهداف خاص و بر علیه منافع کشورهای امضاکننده این قرارداد تنظیم شده است از این رو شایسته است آثار و پیامدهای این طرح شوم، مورد توجه قرار گیرد.[6]
ضرورت نقد و بررسی قرارداد FATF
اصولاً بايد اين معنى براى مجامع جهانى تبيين گردد كه ملّت ها نمى توانند با فرهنگ و مذهب خود وداع كنند، و چشم و گوش بسته تسليم مقرّراتى شوند كه نه در تصويب آن حضور داشته اند و نه از نظر وجدان و منطق قطعيّت دارد.[7] زیرا با احكام و فرهنگ اسلامى سازگار نيست و نیز سرچشمه مفاسد فراوان در جوامع انسانى است.[8]
موضوع ديگر اين است كه هيچ عقل سلیمی نمى گويد بايد در برابر قراردادهای غربی تسليم شد؛ از آن جهت که تسليم بلاشرط در مواجهه با معاهدات بین المللی بی معناست و با روح آزاد اندیشی هرگز سازگار نيست.[9]بلکه حق این است که با علم و عقلانیت مرتّباً رو به جلو حرکت کنیم و در راستای پيشرفت و تكامل، کنوانسیون های بین المللی را مورد نقد و بررسى مستمر قرار دهیم.[10]
بنابراین نباید با خوش بینی محض، افكار منبعث از آموزه های غربی را که در قالب قراردادهایی هم چون قرارداد FATF منعقد مي شود را صحيح و مطابق با واقع دانست، بلکه می توان نقادانه به آنها نگریست و چنانچه برخی مفاد آن با اصول و مبانی نظام اسلامی منطبق بود پذیرفت، در غیر این صورت آن قرارداد را قاطعانه رد کرد.[11]
تعارض مفاد اين كنوانسيون با منافع ملی به حدّى است كه قابل تطبيق بر قوانين اسلامى نيست؛ لذا شایسته است کشورهای اسلامی براى حفظ مكتب خود در مواجهه با اين گونه امور، از موضع انفعال برخورد نكنند، و به جاى خودباختگى در برابر اين قراردادهاى تحميلى، علماى بزرگ و نخبگان جامعه گرد هم بنشينند، و ماهیت واقعی اینگونه قراردادها را در نهایت دقت مورد نقد قرار دهند، و موارد اختلافى را به اجتهاد مجتهدين واگذارند، و براى هميشه تحميل كنندگان فرهنگ ها و مقرّرات بيگانه را از سازش به قيمت مخالفت با ضرورت های اسلام مأيوس سازند.[12]
در این میان بهره گیری از آراء و اندیشه های فقهای اسلامی بسیار ضروری است به ویژه آنکه روحانیت شیعه مستقل است و وابسته به حکومت‌ها نیست. به نحوی که علمای شیعی حتی در حکومت اسلامی، حامی حکومت اسلامی هستند و نه وابسته به آن.[13]
لذا اگر بنده در مقابل دولت، مجلس و افراد مختلف می‌ایستم و درباره FATF سخنی می گویم و فتوایی می‌دهم، به دلیل استقلال ما از دولت است؛ اگر امام رحمة الله علیه قیام کرد به دلیل استقلال روحانیت بود، اگر روحانیت استقلالی نداشت امام نمی‌توانست قیام کند و نظام اسلامی را بنیان نهد؛ لذا ما می‌توانیم تمام حرف‌های خودمان را بزنیم، بدون اینکه هیچ نیازی به آنها داشته باشیم.[14]
مصائب FATF و بازی دوگانه با تروریسم
در دنياى امروز واژه هايى مانند مبارزه با تروريسم و مانند اين ها كلمات حقّى است كه غالباً بر زبان زمامداران ظالم و ستمگر عصر ما جارى مى شود، ولى از آن اراده باطل مى كنند، و هر كدام که مهارت بيشترى در تحريف حقايق و توجيهات شيطنت آميز داشته باشند در نيل به مقاصد نامشروعشان موفّق ترند.[15]
و اينجاست كه وظيفه علماى الهى و دانشمندان با ايمان و مردم متدین و انقلابی سنگين مى شود، زیرا بايد به مردم آگاهى لازم را بدهند و سطح فرهنگ عمومى را بالا برند تا حاكمان ظالم و گروه هاى تبهكار نتوانند در قالب قرار دادهایی هم چون قرارداد FATF، كلمات حق را بگويند و از آن اراده باطل كنند و پايه هاى منافع قدرت های غربی را در حمایت از تروریسم محكم سازند![16]
کنوانسیون FATF به گونه ای تنظیم شده که کشورهای حامی اهداف و اغراض و منافع دولت های غربی به عنوان بهترين كشورها معرفی می شوند، هر چند هيچ يك از اصول انسانى در كشورشان مراعات نشود و كشورهايى مانند ايران اسلامى كه در تضاد با منافع نامشروع آنان است، تروريست و ناقض حقوق بشر معرّفى مى شود، هر چند پايبندترين كشورها به اصول انسانى باشند.[17]
آری منافع غرب مشخّص مى كند كه چه گروه هايى در جهان تروريسم محسوب مىشوند، و چه گروه هايى از ليست تروريسم خارج هستند! و چه كشورهايى محور شرارت هستند، و چه كشورهايى نيستند![18]
و به راستی قرارداد FATF نمونه کامل رویکردهای دوگانه غرب به پدیدۀ شوم تروریسم به شمار می آید؛ لذا از یک سو می گویند منابع مالی تروریست‌ها باید مسدود شود، لیکن مصداق را چه کسی تعیین می‌کند؟ اگر غرب مصداق را تعیین کند حزب‌الله لبنان را تروریست می‌داند اما داعش را نه، که قطعاً آنها می‌خواهند مصداق را تعیین کنند.[19]
آری حق این است که در خصوص سند FATFو الحاق به کنوانسیون مقابله با تروریسم باید برخی مسائل از جمله معیارهای تروریسم بودن مشخص شود، که بر اساس چه معیاری تروریسم بودن و یا نبودن گروه‌ها مشخص می‌شود ؛ همچنین باید روشن شود که این معیار از سوی چه کسی تعیین خواهد شد.[20]
زیرا بر اساس معیار غربی‌ها هر گروهی که بخواهد از کشور و ملت خود دفاع کند، مصداق تروریست خواهد بود و حتی گروه‌هایی که موجب شدند که تروریست‌های داعشی از عراق و سوریه خارج شوند نیز تروریست هستند، لذا غرب طبق این کنوانسیون، سپاه پاسداران، حزب‌الله و امثال این ها را تروریسم خطاب می‌کند که البته باید بداند کسی چنین اجازه‌ای را به آنها نمی‌دهد؛ اما غربی‌ها داعش را تروریست نمی‌دانند چرا که در مسیر منافع آنها فعالیت می‌کند.[21]
لیکن اگر قبول کردند که مصداق تروریسم را دوطرفه تعیین کنیم، یعنی اگر حزب‌الله لبنان، الحشد الشعبی، سپاه پاسداران را جزو گروه‌های تروریستی ندانستند، و قائل شدند این کار یک‌طرفه نیست بلکه دوطرفه است و تعریف جوامع اسلامی از تروریسم در سند FATF مورد استناد قرار گیرد در آن صورت می توان آن را قبول کرد.[22]
تصویب«FATF»؛ به مثابۀ پذیرش سلطه آمریکا بر نظام بانکی ایران
بی شک اسلام، خواهان عزت و استقلال جامعه اسلامى است، و هرگونه تسلّط بيگانه و وابستگى به قدرت های استکباری، بنابر اصل محكم نفى سبيل: «وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا؛[23] و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلّطی نداده است.» مردود است.[24]
از آنجا كه كلمه «سبيل» به اصطلاح از قبيل «نكره در سياق نفى» است و معناى عموم را مى رساند از آيه استفاده مى شود كه كافران نه تنها از نظر منطق بلكه از نظر نظامى و سياسى و فرهنگى و اقتصادى و خلاصه از هيچ نظر بر افراد با ايمان، چيره نخواهند شد.[25] لذا در مسائل مختلف می توان به اين آيه براى عدم تسلّط كفّار بر مؤمنان حتی از نظر حقوقى و حكمى استدلال كرد که با توجّه به عموميّتى كه در آيه ديده مى شود، اين توسعه بعيد به نظر نمى رسد.[26]
از سوی دیگر شاهدیم امروزه قدرت های غربی ترجيح مى دهند كه در قالب قراردادهای به اصطلاح بین المللی بيش از هر چيز روى شاخه های اقتصادى به ویژه تضعیف نظام بانکی کشور تكيه كنند.[27]
در صورتی که بهترين خط اقتصادى براى ما و همه ملل آزاده جهان كه می خواهند مستقل و آزاد زندگى كنند، و زير سلطه هيچ ابرقدرتى نباشند، همان خط معروف نه شرقى و نه غربى است، خطى كه ما را به ترك هر گونه وابستگى دعوت مى كند، خطى كه ما را بسوى خودكفائى در تمام زمينه ها پيش مى برد، خلاصه خطى كه به ما اجازه مى دهد خودمان باشيم، و نه بيگانه از خود.[28]
در ماجرای «FATF»، غرب باید مشخص کند که آیا به عنوان عضوی از کنوانسیون مبارزه با تروریسم حاضر به ارائه اطلاعات حساب‌های بانکی مشتریان خود هستند یا خیر و یا اینکه این موضوع صرفاً امری یک‌طرفه است.[29]البته اگر گفتند این کار یک طرفه نیست بلکه دوطرفه است و شما هم می‌توانید حساب‌های ما را ببینید، در این صورت می‌توان قبول کرد.[30]
لیکن واقعیت آن است که غرب حاضر به ارائه اطلاعات حساب‌های خود نیست؛ و اگر به مفاد کنوانسیون توجه شود مشخص خواهد شد که مفاد این کنوانسیون کاملاً استعماری و سبب سلطه محسوس اجانب بر ما می شود؛ بنابراین اگر به این کنوانسیون ملحق نشویم تحریم‌ها ادامه یافته و اتفاق دیگری بروز نمی‌کند؛ درحالی‌که با عضویت در کنوانسیون و پذیرش شرایط غرب به‌طور کامل در اختیار آنها قرار خواهیم گرفت و این کار عقلا، شرعاً و منطقاً حرام است و نباید همه اطلاعات ما در اختیار آنها قرار گیرد.[31]
افشای اسرار مالی کشور توسط FATF
حفظ اسرار كشور اسلامى از بديهيّات است، به همين دليل پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هم خودش نسبت به اين مسأله فوق العاده اهميت مى داد، و هم اصحاب و يارانش را به آن توصيه مى كرد، و بسيارى از پيروزى هاى مسلمين به خاطر حفظ همين اسرار بود.[32]
بدیهی است افشاى مربوط به جامعه و مكتب و مذهب، گاه كشورى را به خطر مى اندازد و پيروان مذهبى را گرفتار مى سازد، خون هاى بى گناهان ريخته مى شود، و اموال آنها به دست قدرت های غارتگر بر باد مى رود.[33]لذا رازدارى نسبت به مسائل نظام از اهم وظائف است، و ترك آن كيفر سنگينى دارد.[34]از آن جهت که افشاى اسرار نظام از زشت ترين رذائل اخلاقى است.[35]
به همين دليل امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «كسى كه چيزى از اسرار ما را فاش كند، همچون كسى است كه ما را عمداً به قتل رسانده نه به عنوان قتل خطا».[36]
لذا اگر در تواريخ می خوانیم كه بعضى از پيشوايان اسلام جاسوس هايى را اعدام كردند به خاطر اين است كه كار آنها خون هاى پاكى را بر زمين مى ريزد، از اين رو بايد خون ناپاك آنها بر زمين ريخته شود.[37]
به هر حال حفظ اسرار نظام از مسائل مسلّمى است كه نمى توان در آن ترديد كرد، چرا كه اگر اين اسرار فاش شود و دشمنان بر آن دست يابند، موجودیت نظام به مخاطره خواهد افتاد به همين دليل دستور اكيد به حفظ اسرار داده شده است.[38]
حال از جمله نقایص کلیدی در قراردادFATF این است که باید مشخص شود چه میزان از حساب‌های بانکی باید در اختیار طرف غربی قرار گیرد و آیا همه حساب‌ها باید شفاف شود یا فقط حساب‌های مشکوک؛ به نظر می‌رسد غربی‌ها در این کنوانسیون به دنبال اطلاعات همه حساب‌ها هستند و می‌خواهند همه چیز را زیر نظر داشته باشند.[39]لذا می گویند تمام هزینه‌ها و درآمدهای مالی را در اختیار ما بگذارید و ما از همه ما باخبر باشیم. اما به راستی آیا هیچ عاقلی این کار را می‌کند که تمام اسرار مالی‌اش را در اختیار دشمنانش بگذارد.[40]
در عمل نیز می بینیم تحمیلات قدرت های غربی به ویژه آمریکا منجر به متعهد شدن ایران به ارائه بدون محدودیت اطلاعات مربوط به آنچه «معاملات مشکوک» خوانده شده، به نهادهای خارجی می شود و از این طریق تسلط دشمنان بر اسرار مالی کشور را فراهم می کند که این امر خدشه جدی بر استقلال اقتصادی و سیاسی کشور وارد خواهد کرد[41]؛ واز این رهگذر است که می گوئیم چنین قراردادی یک قرارداد استعماری است و هدف تنظیم کنندگان، سلطه بر امضا کنندگان این قرارداد و نفوذ در امور اقتصادی آنهاست و در تضادّ با قوانین اسلامی و مخالف منافع مسلم ماست و جای تعجّب است که چگونه بعضی بدون مراجعه به مجلس و تصویب آن و تأیید از طرف شورای نگهبان اقدام به چنین کار خطرناکی کرده اند.[42]
«FATF»؛ زمینه ساز خودتحریمی و تضعیف توان دفاعی و نظامی کشور
بدون شك تقويت بنيه دفاعى اسلام و بالا بردن توان نظامى ارتش اسلام و به كارگيرى پيشرفته ترين سلاح هاى نظامى، اقتصادى، تبليغاتى، اخلاقى، اجتماعى و مانند آن اصل راهبردی در نظام اسلامی است؛[43] البته اگر دشمن دست دوستى به سوى مسلمانان دراز كند، امت اسلامی دست آنها را به گرمى مى فشارد، و اگر آنها دعوت به صلح كنند، مسلمانان اصرارى بر جنگ نخواهند داشت.[44]
لیکن خداوند بر مبنای آیۀ «وَ إِنْ يُرِيدُوا أَنْ يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللَّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِينَ؛[45] و اگر بخواهند تو را فریب دهند، خدا برای تو کافی است؛ او همان کسی است که تو را، با یاری خود و مؤمنان، تقویت کرد...» به مسلمانان هشدار مى دهد كه مواظب مكر و فريب دشمن باشند و حتّى به هنگام صلح هم توان نظامى و قدرت دفاعى را در حدّ بالايى حفظ كنند و اجازه نفوذ به دشمن ندهند، تا اگر[46] دشمن مكر و حيله كرد و براى تجديد قواى نظامى خويش در قالب قرار دادهای استعماری پيشنهاد شفاف سازی مالی را مطرح کرد و در پی نفوذ به مراکز نظامی و تضعیف آن در کشورهای عضو بود مسلمانان غافلگير نشوند.[47]
لیکن در قرارداد «FATF» می بینیم قدرت های غربی در ادعای دیگری در قالب شفاف سازی مالی، مایل هستند مراکز نظامی ما را بررسی کنند. که این مسأله یقینا تضعیف توان دفاعی و نظامی کشور را در پی خواهد داشت به ویژه آنکه رفتار دوگانۀ دولت های غربی در ادعای پوشالی مبارزه با تروریسم و شهرۀ عام و خاص است.[48]
عجیب این است که حامیان واقعی تروریسم مرتّب دروغ مى گویند و رئیس جمهور آمریکا چندین بار ایران را خطرناک ترین حامى تروریسم خوانده است، به راستی چقدر زشت است این همه دروغ گفتن، چرا که ما خود قربانى تروریست و در صف اوّل مبارزه با تروریسم هستیم[49]. و حمایت های برخی کشورهای غربی یکی از دلایل اصلی شکل گیری گروه‌های تروریستی تکفیری مانند داعش است.[50]
از سوی دیگر دولت های استکباری، خود به هیچ کشوری اجازه نمی‌دهند تا مراکز نظامی آنان در قالب قراردادهایی هم چون«FATF» مورد بررسی قرار گیرد.[51]
گام به گام پازل دشمن در FATF
دشمنان گام به گام می‌خواهند انقلاب ایران را از بین ببرند، و این یک گام است، این‌ها می‌خواهند مثل عربستان که تسلیم است، نفتش را می‌دهد، حکومتش را می‌دهد و به قول آنها اگر دو هفته دست از حمایت حکومت سعودی بردارند، سقوط می‌کنند، دیگر در مقابل آنها قدرتی وجود نداشته نباشد. مشکل این است که ایران به قدرتی در مقابل منافع نامشروع آنان در منطقه تبدیل شده است و آنها این را نمی‌پذیرند.[52]
لذا بر فرض که این کنوانسیون را قبول کردیم، از مسئلۀ موشکی صرف‌نظر کردیم، اسرائیل را هم به رسمیت شناختیم، بازهم آنها قانع نمی‌شوند، چراکه می‌گویند قدرتی به نام ایران در منطقه نباید در مقابل ما باشد که بتواند سرنوشت داعش را در عراق، در سوریه و در جاهای دیگر تعیین بکند، این‌ها می‌گویند بودن چنین قدرتی در منطقه، آرامش ما یعنی آن چیزی که به نفع ما است را بر هم می‌زند.[53]
بنابراین حرف اصلی آنها این است که ما تسلیم آنها باشیم، و قدرتی در مقابل آنها نداشته باشیم، اگر کنوانسیون FATF را بپذیریم، نوبت حقوق بشر است، آن‌هم اگر پذیرفته شود، نوبت رسمیت اسرائیل است، سپس نوبت این است که ما باید برای همه‌چیز از آنها اجازه بگیریم.[54]
FATF ؛ کنوانسیونی ذلت بار
در نظام زندگى انسان هاى شايسته و با شخصيت، زندگى مادّى و ظاهرى برترين ارزش نيست، همان گونه كه مرگ مادى ضدّ ارزش نمى باشد، بلكه ارزش والا در نظر آزاد مردان با ايمان، در زندگى توأم با عزّت است به همين دليل هر گاه بر سر دو راهى قرار گيرند، شهادت توأم با عزّت و سربلندى را بر زندگى ذليلانه ترجيح مى دهند، و همين نظام ارزشى بود كه مسلمانان را در عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و حتى بعد از آن در پيكارهاى نابرابر پيروز مى كرد.[55]
آرى عزّت جامعه اسلامى بر هر چيز مقدّم است و هر بهايى به خاطر آن پرداخته شود بجاست.[56] همين معنى در سخنان فرزندش حسين عليه السّلام در حادثه خونين كربلا تجلّى كرد آن زمان كه فرمود: «لا و اللّه لا أعطيكم بيدي إعطاء الذّليل و لا أقرّ لكم اقرار العبيد؛نه، به خدا سوگند دست ذلّت در دست شما نمى گذارم، و همچون بردگان تسليم نمى شوم، (بلكه مى جنگم و سربلند شربت شهادت را مى نوشم![57])».[58]
لذا تسليم در برابر توطئه های دشمن ستمگر نشانه ناتوانى و ذلت است.[59] بلکه مومنان در مشكلات در برابر دشمن زانو نمی زنند و ذلّت تسليم را بر خود هموار نمی كنند كه اين همه موهبت را ارزان به كسى نمى دهند، بلكه مخصوص كسانى است كه مى خوانند و مى انديشند و فکورانه با قرار دادهای به ظاهر مسالمت آمیز دولت های غربی مواجهه می کنند.[60]
بر این اساس باید گفت پذیرش کنوانسیون FATFخطرناک است، زیرا هم مصداق را آنها تعیین کنند، هم تمام حساب‌های ما را آنها بررسی کنند، همه کار یک‌طرفه است، آنها تصمیم می گیرند و ما قبول می کنیم و چنانچه ما تصمیم بگیریم آنها قبول نمی کنند، این غیر از ذلت چه می‌تواند باشد؟ بنابراین اگر ما ایراد و اشکالی داریم دلایل روشن و شفاف دارد.[61]
پذیرش سند FATF سیاهی مطلق است
با این تفاسیر می توان قبول کردن این سند سیاهی مطلق است و اگر قبول نکنیم اتفاقی ایجاد نخواهد شد و تحریم‌ها به روال قبل ادامه خواهد یافت؛ درحالی‌که پذیرش این سند خودباختگی، بردگی و تسلیم مطلق است و کسانی که حامی عضویت و پیوستن به این کنوانسیون هستند باید به سؤالات بالا به‌صورت شفاف پاسخ دهند و برای مردم و علما به‌صورت شفاف بیان کنند که هدف از این کنوانسیون چیست.[62]
سخن آخر: «خودمان مستقل از قدرت ها درباره معاهدات قانون گذاری کنیم»
در هر صورت باید اذعان نمود این کنوانسیون یک طرفه به نفع دشمنان است و اگر ماده و شرطی بر آن بیفزاییم آن هم تشریفاتی است که از نظر آنها قابل قبول نیست.[63]
لذا باید شفاف‌سازی شود اگر کسی به تعهدات عمل نکرد چه می‌شود؟ آنچه در واقع می‌بینیم این است که این‌ها تصمیماتی برای تضعیف ما می‌گیرند و می‌خواهند به کشورهای مستقلی مانند ایران تحمیل کنند، اما به راستی چرا آنها باید کنوانسیون تنظیم کنند و به دیگران پیشنهاد بدهند؟ چرا ایران کنوانسیون تنظیم نکند و در اختیار آنها قرار ندهد؟[64]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] اخلاق در قرآن ؛ ج3 ؛ ص261.
[2] استفتاءات جديد ؛ ج2 ؛ ص224.
[3] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج11 ؛ ص40.
[4] تفسير نمونه ؛ ج20 ؛ ص16.
[5] The Financial Action Task Force یا به صورت مخفف FATF یک مجموعه سیاست‌گذار پرنفوذ است که نکاتی در قالب توصیه در حوزه مبارزه با پول‌شویی و تأمین مالی تروریسم ارائه می‌کند.
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[7] احكام بانوان ؛ ص261.
[8] همان.
[9] ارتباط با ارواح ؛ ص174.
[10] همان.
[11] همان.
[12] استفتاءات جديد ؛ ج3 ؛ ص616.
[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[14] همان.
[15] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج2 ؛ ص440.
[16] همان.
[17] سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص267.
[18] والاترين بندگان ؛ ص81.
[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از خانواده شهدای دفاع مقدس، شهدای مدافع حرم و بانوان نخبه علمی و فرهنگی قم؛12/4/1397.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از خانواده شهدای دفاع مقدس، شهدای مدافع حرم و بانوان نخبه علمی و فرهنگی قم؛12/4/1397.
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[23] سورۀ نساء؛ آيه 141.
[24] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج2 ؛ ص321.
[25] چهره منافقان در قرآن با استفاده از تفسير پر ارزش نمونه ؛ ص49.
[26] همان؛ ص 50.
[27] خطوط اقتصاد اسلامى، ص 8.
[28] همان ؛ ص7.
[29] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از خانواده شهدای دفاع مقدس، شهدای مدافع حرم و بانوان نخبه علمی و فرهنگی قم؛12/4/1397.
[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از خانواده شهدای دفاع مقدس، شهدای مدافع حرم و بانوان نخبه علمی و فرهنگی قم؛12/4/1397.
[32] اخلاق در قرآن ؛ ج3 ؛ ص368.
[33] همان؛ص374.
[34] همان؛ ص 371.
[35] همان.
[36] همان.
[37] همان؛ص372.
[38] اخلاق در قرآن ؛ ج3 ؛ ص368.
[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از خانواده شهدای دفاع مقدس، شهدای مدافع حرم و بانوان نخبه علمی و فرهنگی قم؛12/4/1397.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در پاسخ به نامه جمعی از اساتید؛5/4/1397.
[42] همان.
[43] آيات ولايت در قرآن ؛ ص309.
[44] همان.
[45] سورۀ انفال؛آیۀ62.
[46] آيات ولايت در قرآن ؛ ص310.
[47] همان.
[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[49] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، درس خارج فقه، مسجد اعظم قم؛19/11/1383.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛3/6/1393.
[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[52] همان.
[53] همان.
[54] همان.
[55] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج2 ؛ ص575.
[56] همان.
[57] بحار الانوار؛ ج 45؛ ص 7.
[58] پيام امام امير المومنين عليه السلام، ج2، ص 576.
[59] زندگى در پرتو اخلاق ؛ ص217.
[60] فضيلت سوره ى قرآن برگرفته از تفسير نمونه ؛ ص67.
[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از خانواده شهدای دفاع مقدس، شهدای مدافع حرم و بانوان نخبه علمی و فرهنگی قم؛12/4/1397.
[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمع کثیری از اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیۀ قم؛26/4/1397.
[64] همان.
