ماه رجب از ماههاى بسیار پرفضیلت است؛[1] از روایات متعدّد وارد شده درباره ماه رجب می توان به اهمیت بالای آن پی برد؛ به ویژه آنکه بدانیم ماه رجب ماه عبادت و خودسازى[2] ماه تهذیب نفوس و خودسازى و آغاز یک دوره جدیدِ سیر و سلوک الى اللَّه به شمار می آید.[3]
در این میان لیلة الرغائب از جمله شب های مهم، مفید و حیاتبخش است[4]؛ از این نظر که لیلة الرغائب شب رحمت است، شب مغفرت و آمرزش است؛ چراکه دریاى لطف و بخشش پروردگار در این شب موّاج است،[5] لذا در این شب مبارک، خداوند به بندگانش فضل خود را عطا می فرماید و به کرم خویش، آنان را می آمرزد.[6]
معنای واژه لیلة الرغائب
لیل به معنای شب و «رغائب» جمع «رغیبة» به معناى خواسته مهم است که از ریشه «رغبت» گرفته شده است.[7] هم چنین «رغائب» جمع «رغیبة» به معناى شىء مطلوب و امر مرغوب است که هر دو معنا درست است.[8]
از نخستین شب جمعه ماه رجب غفلت نکنید
اوّلین شب جمعه ماه رجب را «لیلة الرّغائب» گویند؛ در این زمینه رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم در روایتى که فضیلت ماه رجب را بیان می کرد فرمود: «از اوّلین شب جمعه ماه رجب غافل نشوید که فرشتگان آن را «لیلة الرّغائب» نامیدند».[9]
«لیلة الرغائب» شب پاداش های فراوان
« لیلة الرّغائب» یعنى شبى که به خاطر پاداش ها و فضیلت هاى فراوانى که دارد، مورد میل و رغبت فراوان است و یا به معناى «شب پاداش هاى فراوان» است، زیرا «رغائب» جمع «رغیبه» است که هم به معناى «کار مورد رغبت» آمده است و هم به معناى پاداش و عطاى فراوان.[10] بی تردید وعده پاداش عظیم براى لیلة الرغائب، خود گواه بر اهمیت آن است.[11]
اعمال «لیلة الرغائب» در کلام پیامبر مهربانی ها
گفتنی است رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم اعمالى را براى آن شب به این کیفیّت بیان فرمود: «روز پنجشنبه اوّل ماه را روزه می گیرى، چون شب جمعه فرا رسید، میان نماز مغرب و عشا دوازده رکعت نماز می گذارى (هر دو رکعت به یک سلام) و در هر رکعت از آن، یک مرتبه سوره «حمد» و سه مرتبه «إنّا انزلناه» و دوازده مرتبه «قل هو اللَّه احد» را می خوانى.[12]
پس از اتمام نماز هفتاد مرتبه می گویى: «أللَّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ النَّبِىِّ الْامِّىِّ وَ عَلى آلِهِ» آنگاه به سجده می روى و هفتاد بار می گویى: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ» سپس سر از سجده برمی دارى و هفتاد بار می گویى: «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ، إِنَّکَ أنْتَ العَلِىُّ الْأعْظَمُ» بار دیگر نیز به سجده می روى و هفتاد مرتبه می گویى: «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرُّوحِ»آنگاه حاجت خود را می طلبى که ان شاء اللَّه برآورده خواهد شد.[13]
وعده‌های شیرین پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم در یک شب روحانی
رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم در فضیلت این اعمال فرمود: «کسى که چنین نمازى را بخواند، خداوند همه گناهانش را بیامرزد... و در قیامت درباره هفتصد تن از خاندانش شفاعت می کند، و چون شب اوّل قبر فرا رسد، خداوند پاداش این نماز را به نیکوترین چهره، با رویى گشاده و درخشان و زبانى فصیح و گویا، به سوى قبر او می فرستد، آن چهره نیکو به وى گوید: «اى حبیب من! بر تو بشارت باد! که از هر شدّت و سختى نجات یافتى» از آن چهره نورانى می پرسد: «تو کیستى؟ من تاکنون چهرهاى از تو زیباتر ندیدهام و بویى از بویت خوشتر به مشامم نرسیده؟!»[14]
آن چهره نیکو پاسخ دهد: «اى حبیب من! من پاداش آن نمازى هستم که تو در فلان شهر، فلان ماه و در فلان سال به جا آورده اى؛ من امشب به نزد تو آمدم، تا حقّت را ادا کنم و مونس تنهایى تو باشم و وحشت را از تو مرتفع سازم (و همواره در کنارت بمانم) تا زمانى که همگى در روز رستاخیز برخیزند و در عرصه قیامت بر سرت سایه بیفکنم. (خلاصه هیچ زمانى پاداش این کار نیک از تو قطع نخواهد شد)».[15]،[16]
لیلة الرغائب؛ شب قبولی حاجات و بخشش گناهان
انجام اعمال لیلة الرغائب براى تحصیل بعضى از آثار و برکات هم چون آمرزش گناهان و قبولی حاجات موثر است لذا شایسته است مومنان بیش از پیش به آن توجه نمایند.[17]
آری خداوند دستور داد که در این شب مبارک مردم براى توبه از گناهانشان ضمن خضوع در پیشگاه خداوند، توبه و تقاضاى عفو را از صمیم دل بر زبان جارى سازند، لذا به آنها وعده داد که در صورت عمل به این دستورات و اهتمام به لیلة الرغائب، گناهانشان را خواهد بخشید.[18]
فلسفه پاداش هاى عظیم در لیلة الرغائب
گاه در روایات برای انجام اعمال و مناسک دینی در مناسبت هایی هم چون لیلة الرغائب، پاداش هاى عظیمى ذکر شده است که ممکن است این سؤالات را براى خوانندگان مطرح کند که آیا هر فرد مسلمانى که چنین اعمال ساده اى را انجام دهد از چنان پاداش هاى عظیم بهرهمند می شود و اصولًا چه رابطه اى میان این اعمال و آن همه ثواب و پاداش است؟[19]
در پاسخ باید به این نکته توجّه کرد که اوّلًا: دریافت این پاداش هاى عظیم مطابق صریح آیات قرآن و روایات، متوقّف بر ایمان و اخلاص و تقواست، چنانکه در قرآن کریم می خوانیم: «إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ؛[20] خداوند تنها از پرهیزگاران قبول می کند.».[21]
در این زمینه امام صادق علیه السلام در روایتی فرمود: «مَنْ قالَ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ مُخْلِصاً، دَخَلَ الْجَنَّةَ، وَ اخْلاصُهُ انْ یُحْجِزَهُ لا الهَ الَّا اللَّهُ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ؛ کسى که «لا اله الا اللَّه» را با اخلاص بگوید، داخل بهشت می شود و اخلاصش این است که «لا الهَ الَّا اللَّهُ» او را از تمام آنچه خداوند متعال حرام کرده، باز دارد».[22]،[23]
هم چنین در پاره اى از روایاتى که در مورد پاداش عظیم زیارت ها آمده، جمله «عارِفاً بِحَقِّهِ؛ با شناخت به حقّ او» دیده می شود که مفهومش آن است: آن امام را واجب الاطاعة بداند و دستوراتش را بکار گیرد؛ در یکى از این روایات امام کاظم علیه السلام می فرماید: «اذا عَرَفَ حَقَّهُ وَ حُرْمَتَهُ وَ وَلایَتَهُ...».[24]،[25]
ثانیاً: حفظ این دستاوردها و پاداش ها نیز مهمّ است؛ زیرا ممکن است کسى با اعمال صالحى پاداش هاى عظیمى براى خود فراهم سازد، ولى بعداً با اعمال زشت و گناهان عظیم آنها را از نامه اعمال خود بشوید؛ در حدیث معروفى از پیامبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم می خوانیم که: هر کس لا اله الا اللَّه بگوید، خداوند درختى در بهشت براى او غرس می کند.[26] مردى از قریش در آنجا حاضر بود، عرض کرد: اى رسول خدا! بنابراین درختان ما در بهشت بسیار زیاد است! حضرت فرمود: «نَعَمْ! وَ لکِنْ ایَّاکُمْ انْ تُرْسِلُوا عَلَیْها نِیراناً فَتُحْرِقُوها؛ آرى! ولى برحذر باشید که آتشى نفرستید که آن درختان را بسوزاند».[27] سپس پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم به کلام آسمانی[28]«وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَکُمْ...» استدلال فرمود.[29]
پاداش هاى عظیم در لیلة الرغائب؛ استحقاق با تفضّل؟
در تشریح نسبت اعمال مومنان در لیلة الرغائب با پاداش های عظیم الهی در آن شب پربرکت باید گفت، همه اوامر و نواهى الهى مصالحى دارد که به خود مکلّفان بازمی گردد.[30]
از این جهت اطاعت فرمانهاى پروردگار خدمتى به خداوند نیست بلکه خدمتى به خود ماست زیرا یقین داریم که تمام آنها داراى مصالحى است که عاید ما می شود، به تعبیر دیگر، شبیه دستورى است که طبیب به بیمار می دهد. حال اگر بیمار دستور طبیب را اجرا کند و سلامتى خود را بازیابد حق دارد از طبیب تقاضاى اجرتى در برابر زحمت خوردن داروهاى تلخ کند؟ فرمان هاى پروردگار درمورد واجبات و محرمات و نیز انجام مستحبات همه از این قبیل است.[31]
و از آنجا که انجام عبادت در لیلة الرغائب سبب صفاى روح و تکامل نفس و عزت و سربلندى می شود و مومنان را از مفاسد و بدبختی ها نجات می دهد؛ از این رو خداوند به لطف و کرمش براى تشویق مردم به اطاعتى که موجب کمال آنهاست پاداشى برای لیلة الرغائب بر عهده گرفته و وعده ثواب داده و هرگز از آن تخلّف نخواهد کرد، زیرا تخلّف از وعده بر حکیم قادر و عالم، محال است. قرآن مجید می فرماید: «کَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ؛ خداوند رحمت را بر خود مقرّر داشته است».[32] از سوى دیگر می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ؛ خداوند از وعده خویش تخلّف نمی کند».[33]،[34] آری پاداشهاى الهى متناسب لطف و کرم اوست نه متناسب اعمال ما و اضافه.[35]
با این تفاسیر اگر خداوند پاداشى می دهد صرفاً تفضل است،در این مسأله پیامبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم در روایتی فرمود: «لَنْ یدْخِلَ الْجَنَّةَ أَحَداً عَمَلُهُ، قالُوا: وَ لا أَنْتَ یا رَسُولَ اللَّهِ؟ قالَ: وَ لا أَنَا، الَّا أَنْ یتَغَمَّدَنِى اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ!؛ هیچکس را عملش وارد بهشت نمی سازد. عرض کردند: حتى خود شما اى رسول خدا؟! فرمود: آرى، من هم چنین هستم، مگر اینکه رحمت خدا شامل من شود!».[36]،[37]
در ادامه پیامبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم دست مبارک را بر سر خود نهاد و با صداى بلند جمله بالا را بیان کرد. یعنى یقین بدانید که من هم مشمول این حکم هستم.[38] اشاره به اینکه پاداش الهى به قدرى پراهمیت است که اگر بنا بود ما اجر و مزدى از خداوند طلبکار باشیم این پاداش هاى عظیم و این بهشت جاویدان بسیار فراتر از اعمال ما بود.[39]
اعمال لیلة الرغائب و طرح یک نکته
گفتنی است از اعمال ماه رجب، اعمال اولین شب جمعه ی این ماه به نام «لیلة الرغائب» است. در این زمینه مرحوم سید بن طاووس آن را به بعضی از کتب اصحاب استناد می دهد. مرحوم علامه ی مجلسی نیز آن را در بحار الانوار نقل می کند. مرحوم علامه ی حلّی حتی به استحباب آن فتوا می دهد.[40]
لیکن اخیر عده ای در مورد این عمل به بیراهه رفته اند و گفته اند که روایت آن در کتب اهل سنت وجود دارد و ابن جوزی آن را مجعول می داند. ابن تیمیه نیز آن را بدعت می داند.[41]
این شائبه در حالی است که سه نفر از بزرگان شیعه آن را نقل می کنند و حتی امروزه بعضی از اهل سنت نیز این نماز را به جا می آورند.[42]
در پاسخ به این شبهه باید گفت در اینجا یک قاعده ی کلی برای دعاها و نمازهای مستحب ذکر می کنیم و آن اینکه برای مشروعیت این اعمال سه راه وجود دارد غالب این دعا و نمازها و زیارات مسند نیست بلکه مرسله می باشد. مثلا سید بن طاووس و دیگران در کتب خود ذکر کرده اند و سند متصل صحیح برای آن ذکر نکرده اند.[43]
لذا یک راه این است که کسی قائل به این باشد که تسامح در ادله ی سنن معتبر است یعنی روایات مرسل و غیر صحیح در این گونه موارد حجت است و می توان به استحباب آن فتوا داد. حتی اگر این روایات در کتب اهل سنت باشد همچنان می توان به دلیل روایات «من بلغ» به آنها عمل کرد. البته مادامی که یقین به بطلان آن روایات مستحبه نداشته باشیم.[44]
راه دوم این است که احادیث «من بلغ» را برای اثبات استحباب حجت ندانیم ولی در روایت است که اگر کسی آنها را «رجاءا» و یا «التماسا ذلک الثواب» انجام دهد، آن ثواب به آنها داده می شود. ما نیز قبول داریم که می توان رجاءا آنها را به جا آورد.[45]
راه سوم این است که به سراغ اطلاقات ادله ی نماز و دعا رویم. عموماتی وجود دارد که نماز مستحب است و هر کس می خواهد زیاد و هر کس که می خواهد کمتر بخواند و یا اینکه نماز بهترین موضوع است. بنا بر این به قصد قربت مطلقه که همان قصد عمومات است این اعمال را به جا آورد.[46]
سخن آخر: (لزوم دعا برای تعجیل در فرج امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف در لیلة الرغائب)
شب لیلة الرغائب شب مبارکى است و خداوند در این شب، به بندگان مؤمن، نظر رحمت می افکند و آن کس که در این شب به اطاعت خداوند مشغول باشد، پاداش بسیار زیادى دارد.[47] شایسته است همگان در این شب، براى تقرّب به خداوند سعى و کوشش نمایند![48] و نیز برای وجود مبارک امام زمان علیه السلام و فرج آن حضرت و رفع مشکلات جوامع اسلامی و نابودی قدرت های استکباری بسیار دعا کنند.[49]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 622.
[2] همان؛ ص 623.
[3] همان؛ ص 624.
[4] تفسیر نمونه؛ ج 26؛ ص 446.
[5] مثالهاى زیباى قرآن؛ ج 1؛ ص 7.
[6] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 681.
[7] پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 8؛ ص 485.
[8] همان؛ ج 9؛ ص 622.
[9] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 635.
[10] همان.
[11] اخلاق در قرآن؛ ج 3؛ ص 302.
[12] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 636.
[13] همان.
[14] همان.
[15] اقبال؛ صفحه 632؛ مرحوم علّامه حلّى در اجازه اش براى «بنى زهره» این روایت را به طور مشروح نقل کرده است. ر.ک: بحار الانوار؛ ج 104؛ ص 125.
[16] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 636.
[17] همان؛ ص 31.
[18] تفسیر نمونه؛ ج 1؛ ص 269.
[19] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 24.
[20] سوره مائده؛ آیه 27.
[21] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 24.
[22] بحارالانوار؛ ج 90؛ ص 197؛ ح 21.
[23] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 24.
[24] کافى؛ ج 4؛ ص 582؛ ح 9.
[25] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 24.
[26] همان.
[27] همان؛ ص 25.
[28] سوره محمد؛ آیه 33.
[29] بحارالانوار؛ ج 90؛ ص 168؛ ح 3.
[30] پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 8؛ ص 238.
[31] همان؛ ج 15؛ ص 69.
[32] سوره انعام؛ آیه 12.
[33] سوره آل عمران؛ آیه 9.
[34] پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 8؛ ص 239.
[35] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 25.
[36] بحارالانوار؛ ج 7؛ ص 11.
[37] پیام امام امیر المومنین علیه السلام؛ ج 15؛ ص 69.
[38] همان.
[39] همان؛ ص 70.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛ 1396/01/19.
[41] همان.
[42] همان.
[43] همان.
[44] همان.
[45] همان.
[46] همان.
[47] کلیات مفاتیح نوین؛ ص 831.
[48] همان؛ ص 681.
[49] همان؛ ص 789.
