عظمت مصيبت و مظلوميّت خامس آل عبا به گونه اى است كه گريه و سوگوارى همواره قرين نام آن حضرت بوده و هست؛ همان گونه كه آزادگى و شجاعت و دفاع از دين و ارزش هاى اسلامى با نام حسين عليه السلام عجين شده است.سنگينى اين حادثه همه اهل اسلام و دیگر ادیان توحیدی را متأثّر ساخته و حتّى برعرشيان و ساكنان آسمان و زمين نيز سنگين آمد.[1]،[2]
در این میان زيارت امام حسين عليه السلام در همۀ ایام و در هر وقت و زمان ، خصوصاً اوقات شريفه و بالاخصّ ايّامى كه با آن حضرت نسبتى داشته باشد[3] فضيلت دارد و از اهمّيّت ويژه اى برخوردار است و روايات متعدّدى در ارتباط با آن وارد شده است.[4]
حال بيستم ماه صفر روز اربعين امام حسين عليه السلام از جمله مهمترین ایامی است ؛ [5] که زيارت امام حسين عليه السلام مورد تأكيد قرار گرفته و در روايتى كه «شيخ طوسى» از امام حسن عسكرى عليه السلام نقل كرده، به عنوان یکی از نشانه های مومن شمرده شده است.[6]،[7] با این اوصاف باید به سراغ آداب زيارت رفت كه بسيار است و در اين جا به ذكر مهمترين آنها قناعت مى شود:[8]
فضيلت زيارت امام حسين عليه السلام
ائمّه اطهار عليهم السلام گذشته از آن كه خودشان به زيارت قبر امام حسين عليه السلام مى رفتند، با بيان پاداش هاى عظيم براى زيارت آن حضرت، شيعيان را براى رفتن به كربلا تشويق و بسيج مى كردند و خاطره آن شهيدان پرافتخار را زنده نگه داشته، ضربات سنگينى را برپيكر كفر و عناد و دشمنان اهل بيت عليهم السلام وارد مى كردند.[9]
امام باقر عليه السلام فرموده است:«مُروا شيعَتَنا بزيارةِ قبرِ الحسينِ بنِ علىّ عليهما السلام فإنَّ إتيانَهُ يَزيدُ فِى الرِّزقِ، وَيَمُدُّ فِى العُمرِ، وَيَدْفَعُ مَدافِعَ السُّوء؛ شيعيان ما را به زيارت قبر حسين بن على عليه السلام فرمان دهيد زيرا زيارت آن، روزى را زياد مى كند، عمر را دراز مى گرداند و بدى ها را دور مى سازد».[10]،[11]
هم چنین بشير بن دهان از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «زائر قبر حسين عليه السلام با اوّلين گامى كه برمى دارد و از اهل بيتش جدا مى شود، مغفرت گناهانش آغاز مى گردد، سپس پيوسته با قدم هايى كه بر مى دارد پاكتر مى شود تا به قبر آن حضرت برسد، وقتى نزد قبر مطهّر آمد خداوند سبحان مى فرمايد: بنده من از من طلب كن تا عطايت كنم، دعا كن تا به اجابت رسانم و بر خداست كه آنچه را در اين راه بذل كرده، به او برگرداند».[12]
و در روايت ديگرى آمده است: براى خداوند فرشتگانى موكّل بر قبر امام حسين عليه السلام مى باشند كه وقتى كسى تصميم به زيارت قبر امام حسين عليه السلام را گرفت خداوند گناهانش را به آن ملائكه مى سپرد و وقتى قدمى برداشت آن گناهان را محو مى كنند و وقتى باز قدمى برداشت حسنات او را زياد مى كنند و به همين صورت حسنات او زياد مى شود تا اين كه بهشت بر او واجب مى گردد. سپس او را در بر مى گيرند و تقديسش مى كنند، و فرشتگان آسمان ندا مى دهند كه زوّار حبيب رسول خدا صلى الله عليه و آله را تقديس كنيد، و وقتى غسل زيارت كردند حضرت محمّد صلى الله عليه و آله ندايشان مى دهد كه اى مسافران الهى! رفاقت با من در بهشت، بر شما بشارت باد! سپس اميرمؤمنان عليه السلام ندايشان مى دهد كه من ضامن قضاى حوائج و دفع بلاها از شما در دنيا و آخرتم. سپس رسول گرامى صلى الله عليه و آله با آنها از راست و چپ ملاقات مى كند تا اين كه با همراهى آن حضرت به سوى خانواده خود باز گردند.[13]
روشن است كه اين ثواب هاى عظيم و پاداش هاى فوق العاده از آن كسانى است كه عارف به حقّ امام حسين عليه السلام باشند و بدانند آن حضرت براى چه هدفى قيام كرد و در چه راهى شربت شهادت نوشيد و در ضمن زيارت، با آن حضرت پيوند تازه اى برقرار كنند و در مسير اهداف آن بزرگوار قرار گيرند و محتواى سازنده زيارت نامه ها را در وجود خود پياده كنند و با روحيّه اى تازه از كنار قبر آن بزرگوار بازگردند و لذا در روايتى كه ابن عبّاس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره زيارت امام حسين عليه السلام و پاداش عظيم آن نقل مى كند جمله «عارفاً بحقّه» در آغاز روايت به چشم مى خورد.[14]
آداب زيارت امام حسين عليه السلام
در اسلام احكام و آداب فراوانی برای زيارت امام حسین(علیه السلام) ذکر شده است؛[15]آدابى كه شايسته است زائر در مسير زيارت اربعین و نیز پس از رسیدن به حرم مطهر آن حضرت رعايت كند که اهم آن به قرار زير است:[16]
روزه ، غسل و دعای قبل از زیارت امام حسین (علیه السلام)
بهتر است قبل از آن كه زائر از خانه خارج شود سه روز روزه بدارد و در روز سوم غسل كند و خانواده خود را جمع نمايد و بگويد:[17]«اللَّهُمَّ انّى اسْتَوْدِعُكَ الْيَوْمَ نَفْسى وَاهْلى وَمالى وَ وُلْدى وَكُلَّ مَنْ كانَ ؛ مِنّى بِسَبيلٍ، الشَّاهِدَ مِنْهُمْ وَالْغآئِبَ، اللهُمَّ احْفَظْنا بِحِفْظِ الْإيمانِ، وَاحْفَظْ عَلَيْنا، اللهُمَّ اجْعَلْنا فى حِرْزِكَ، وَلا تَسْلُبْنا نِعْمَتَكَ، وَلا تُغَيِّرْ ما بِنا مِنْ نِعْمَةٍ وَعافِيَةٍ، وَزِدْنا مِنْ فَضْلِكَ، انَّا الَيْكَ راغِبُونَ؛[18]خدايا امروز خودم و خانواده و اموال و فرزندانم و هر كه در راه با من است، حاضر و غايب آنان را به تو مى سپارم، خدايا ما را با حفظ ايمان محافظت فرما، و از ما دفاع كن، خدايا ما را در پناهت قرار ده و نعمت هايت را از ما مگير و آنچه كه از نعمت و سلامتى به ما ارزانى داشته اى دگرگون مكن و از فضل و احسانت بر ما بيفزا كه ما به تو مشتاقيم».[19]
شایسته است زائران حرم حسینی غسل زيارت كنند و اين دعا را هنگام غسل (يا بعد از آن) بخوانند:«أللَّهُمَّ اجْعَلْهُ لي نُوراً وَ طَهُوراً وَ حِرْزاً، وَ شِفاءً مِنْ كُلِّ داءٍ وَ آفَةٍ وَعاهَةٍ، اللَّهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبي ، وَاشْرَحْ بِهِ صَدْري ، و سَهِّلْ بِهِ أَمْرِي؛[20]به نام خداوند و به يارى خدا، پروردگارا آن را نور و پاكيزگى و نگهبان و شفاى از هر درد و آفت و عيب قرار بده!خداوندا با اين غسل قلبم را پاك و خاطرم را شادمان و كارم را آسان گردان».[21]
آنگاه با خضوع و خشوع از منزل خارج شود و «لَا الهَ إِلَّا اللَّه » و «اللَّهُ اكْبَر» و «الْحَمْدُ للَّهِ » بسيار بگويد، و صلوات بر محمّد و آل محمّد (صلوات اللَّه عليهم) بفرستد و با آرامش و وقار به راه بيفتد[22] و بداند هر زحمتى در اين راه متحمّل شود، اجر و پاداش عظيم دارد.[23]
حرکت با پای برهنه
زائر،كفشها را درآورد، چون در وادى مقدّسى قدم نهاده است «فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى[24]؛ ندا داده شد كه اى موسى من پرودرگارم توام كفشهايت را بيرون آر كه تو در سرزمين مقدّس طوى هستى».[25]
برپایی آئین سوگواری و عزاداری سیدالشهدا (علیه السلام) در کربلا
از برخى از فرازهاى تاريخ بر مى آيد كه شيعيان در مناسبت ها ی مختلف، كنار مزار آن حضرت در كربلا مراسم سوگ و ماتم برپا مى داشتند و ائمّه عليهم السلام نيز از اين عمل شادمان مى شدند و آنان را تشويق مى كردند. به عنوان نمونه:عبداللّه بن حمّاد بصرى مى گويد: امام صادق عليه السلام به من فرمود: «به من خبر رسيده كه در نيمه شعبان گروهى از ساكنين اطراف كوفه و ديگر نقاط، بر مزارامام حسين عليه السلام در كربلا گردهم مى آيند و زنانى نيز براى آن حضرت نوحه گرى مى كنند، و از اين جمعيّت گروهى قرآن مى خواند و گروهى ديگر حوادث كربلا را بازگو مى كنند و جمعى نوحى گرى كرده و برخى نيز مرثيه مى خوانند».[26]
گفتم: فدايت شوم، من نيز بخشى از آنچه را مى فرماييد، ديده ام. امام عليه السلام فرمود: سپاس خداوندى راكه در ميان مردم گروهى را قرار داد كه به سوى ما مى آيند و براى شهداى ما مرثيه مى خوانند و دشمنان ما را كسانى قرار داد كه گروهى از خويشاوندان (و دوستان ما) و ديگر مردم، آنان را بى اعتبار كرده و كار آنان را زشت و ناپسند مى شمرند.[27]،[28]
كوتاه سخن اين كه برگزاری مراسم سوگوارى براى امام حسين عليه السلام و ياران باوفايش به ويژه در ايّام اربعین حسینی حسينى از گذشته، تاكنون ادامه داشته و شيعيان و علاقمندان به سالار شهيدان، در همه جاى عالم، به شيوه هاى گوناگون همه ساله در مصيبت آن حضرت به ماتم مى نشينند و ضمن يادآورى فداكارى و جانبازى حسين بن على عليه السلام و يارانش در مظلوميّت آنان نيز اشك مى ريزند.[29]
زیارت سیدالشهدا(علیه السلام) با حالت حزن ، اندوه و ماتم
در این زمینه امام صادق عليه السلام فرمود: «در حالى به زيارت امام حسين عليه السلام برو كه محزون و ژوليده و غبارآلود و گرسنه و تشنه باشى چرا كه آن حضرت با چنين حالاتى به شهادت رسيد، آنگاه حاجات خود را طلب كن و برگرد و كنار قبرش را وطن خود قرار مده»![30]،[31]
نقل شده است هنگامى كه زنان و فرزندان خاندان هاشمى را از شام به سمت مدينه حركت دادند؛ در ميان راه از راهنماى قافله خواستند آنها را به كربلا ببرد، تا تجديد ديدارى با شهيدان كربلا شود. هنگامى كه به آن سرزمين رسيدند، مشاهده كردند كه جابر بن عبداللّه انصارى و جمعى از بنى هاشم براى زيارت قبر حسين عليه السلام به كربلا آمده اند. اين دو قافله وقتى با يكديگر ملاقات كردند، ديدارشان همراه با اندوه ، گريه و بر سر و صورت زدن بود و به اين ترتيب ماتمى جانسوز در آن سرزمين برپا كردند.[32]،[33]
اجتناب از خوردن غذاهای لذیذ و اکتفا به طعام ساده
شایسته است زائران اربعین حسینی توشه خويش را در اين سفر، از غذاهاى لذيذ و شيرين قرار ندهند و از غذاهاى ساده استفاده كنند، چرا كه از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: «شنيده ام جماعتى به زيارت امام حسين عليه السلام مى روند در حالى كه با خود سفره هايى از بزغاله هاى بريان و حلواها حمل مى كنند، با آن كه اگر به زيارت قبر پدران يا[34]دوستان خود مى رفتند چنين عمل نمى كردند».[35]،[36]
زیارت امام حسین(علیه السلام) با پای پیاده همراه با تواضع و فروتنى
زیارت در در بسيارى از اوقات جنبه روحى دارد؛ مثلا «اخلاص نيّت» به گونه اى كه كمترين شائبه غير خدا در آن نباشد و يا تواضع و خضوع که از يك سو سبب پاداش عظيم الهى است و از سوى ديگر نفوس انسانى را تربيت و تقويت مى كند.[37]
لذا اگر ممكن است زائرگاهى با پاى پياده و با كمال تواضع و فروتنى براى زيارت حركت كند، چرا كه امام صادق عليه السلام فرمود: « وقتى به شطّ فرات رسيد غسل كند و با پاى پياده و برهنه حركت كند.[38]که در ازاى هر گامى كه برمى دارد هزار حسنه براى او نوشته مى شود».[39] ،[40]
کمک به نيازمندان و واماندگان در راه
شایسته است زائران اربعین حسینی به نيازمندان و واماندگان در راه كمك كند و تا حدّ ممكن در رفع مشكل آنها اهتمام ورزد و آنها را[41]به منزل برساند؛ چرا كه «شيخ كلينى» به سند معتبر از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه خطاب به جمعى كه در نزد او بودند فرمود: چرا شما ما را خوار و سبك مى انگاريد؟! فردى از آن جمع عرض كرد: پناه مى بريم به خداوند از اين كه بخواهيم شما و يا چيزى را كه مربوط به شماست سبك بشماريم. فرمود: آرى! تو خودت يكى از آنها هستى! عرض كرد: به خدا پناه مى برم! فرمود: آيا نزديك «جحفه» كه بوديم صداى استعانت فلان كس را نشنيدى كه از تو درخواست كرده بود ؛ و تو سرت را بالا گرفتى و با بى اعتنايى از او گذشتى؟! آنگاه فرمود: هر كس مؤمنى را خوار نمايد ما را خوار نموده و احترام ما را ضايع كرده است.[42] لذا زائران باید برادران مؤمن پريشان حال، احسان كنند و اگر كسى را ديدند كه هزينه سفرش تمام شده از او دستگيرى كنند و موجودى خود را ميان خود و او، تقسيم كنند و از جدال و نزاع و همه امورى كه خدا از آن نهى كرده، دورى گزينند.[43]
لازم به ذکر است؛ تكريم برادر دينى و پرهيز از بى حرمتى و بى اعتنايى نسبت به مؤمن در هر سفر زيارتى بايد مورد توجّه قرار گيرد.[44]
اهتمام به ذکر و توجه به خدا در حرم مطهر امام حسین(علیه السلام)
از زائران سیدالشهدا(علیه السلام) انتظار میرود با دوستان و رفقا سخن كم بگويند، بسيار ياد خدا كنند و جامه هاى پاكيزه بپوشند، قبل از ورود به حرم، غسل كنند و با خشوع و رقّت قلب بوده باشند و نماز بسيار بخوانند و بر محمّد و آل محمّد عليهم السلام بسيار صلوات بفرستند و از چيزهاى ناشايست، خويشتن را نگه دارند، و از حرام و چيزهاى شبهه ناك، كاملًا بپرهيزند، همه اين آداب را محمّد بن مسلم از امام صادق عليه السلام نقل مى كند.[45] 9- از ابوسعيد مدائنى نقل شده كه مى گويد: محضر امام صادق عليه السلام رسيدم و پرسيدم: آيا به زيارت قبر حسين بن على عليه السلام بروم؟ فرمود: آرى، برو به زيارت قبر امام حسين عليه السلام، نيك ترين نيكان، پاكيزه ترين پاكيزگان و نيكوكارترين نيكوكاران، و چون آن حضرت را زيارت كردى نزد آن حضرت دو ركعت نماز بجاى آور و در آن دو ركعت، سوره يس و الرحمن بخوان كه اگر چنين كنى ثواب عظيمى براى تو خواهد بود.[46] 0
خواندن زیارت اربعین
یکی از ويژگى هاى شيعيان اهل بيت عليهم السلام در اربعین حسینی خواندن زيارت اربعين است؛ [47] در داستان «جابر بن عبد اللّه انصارى» كه روز اربعين شهادت امام حسين (علیه السلام) به زيارت قبر مباركش آمد و غوغايى در آن جا بر پا كرد ، آمده است جابر، زيارتنامه ای پر سوز و پر محتوا در برابر قبر امام حسين و يارانش ایراد کرد.[48] زيارت اين صحابى بزرگ، درسى است براى نابخردانى كه از زيارت قبور اولياءاللَّه به خاطر كج فهمى و عدم درك حقيقت تعليمات اسلام، ممانعت به عمل مى آورند.[49]
زيارت اربعين تنها در مورد امام حسين عليه السلام وارد شده، و براى ساير معصومين عليهم السلام زيارت اربعين وجود ندارد. اين زيارت که از امام صادق عليه السلام نقل شده است[50]،[51] از زيارت هاى معروف و راوى آن مرحوم شيخ طوسى رحمه الله است. صدر حديث نشان مى دهد كه مى توان آن را از راه دور، و ذيل آن دلالت دارد كه از راه نزديك مى توان خواند.[52]
از گذشته دور تا زمان ما، هر زمان كه شيعيان فرصتى پيدا مى كردند، روز اربعين حسينى را به كربلا مى رفتند و با شور و هيجان و اخلاص، آن حضرت را زيارت مى نمودند. در اين سال ها نيز ميليون ها عاشق دلسوخته اربعين را به كربلا مى روند و شهيدان كربلا را زيارت مى كنند.[53]لذا بر متوسّلان به عنايات شهداى كربلا، لازم است در كنار توسّل و عزادارى و عشق به آن پاكان سرفراز؛ به خواندن زیارت اربعین نیز اهتمام ورزند.[54]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت زائران زیارت خود را در کنار مرقد نورانى سالار شهیدان طولانى نکنند و جاى خود را به سرعت به دیگران بدهند تا در ثواب آنها نیز شریک باشند،[55]
البته شاید به جا آوردن تمام آداب زیارت امام حسین(علیه السلام) براى همه زوّار امکان پذیر نباشد ، در این صورت کافی است زائران در كنارى بايستند و با توجّه، متن زيارت اربعین را بخوانند.[56] و در اهداف این قیام پرشکوه حسینى زیاد بیندیشند و روح و جان خود را با آن هماهنگ سازند.[57]
هم چنین زائران اربعین حسینی براى ظهور حضرت مهدى(ارواحناه فداه) و نجات همه کشورهاى اسلامى از شرّ اشرار و سعادت و سربلندى مسلمین دعا کنند.[58]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] «وَ جَلَّتْ وَ عَظُمَتِ الْمُصِيبَةُ بِكَ عَلَيْنا وَ عَلى جَمِيعِ أَهْلِ الْإِسْلامِ وَ جَلَّتْ وَ عَظُمَتْ مُصِيبَتُكَ فِي السَّمواتِ عَلى جَمِيعِ أَهْلِ السَّمواتِ»؛( زيارت عاشورا).و همچنين در اوّلين زيارت مطلقه امام حسين عليه السلام( در مفاتيح الجنان) چنين آمده است:«وَاقْشَعَرَّتْ لَهُ اظِلَّةُ الْعَرْشِ وَبَكى لَهُ جَميعُ الْخَلايِقِ وَبَكَتْ لَهُ السَّمواتُ السَّبْعُ وَالْأَرَضُونَ السَّبْعُ».
[2] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص56.
[3] كليات مفاتيح نوين ؛ ص430.
[4] همان؛ ص 431.
[5] همان ؛ ص609.
[6] مصباح المتهجّد؛ ص 787.
[7] كليات مفاتيح نوين ؛ ص612.
[8] همان ؛ ص216.
[9] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص55.
[10] . بحارالانوار؛ ج 101؛ ص 4.
[11] گفتار معصومين(علیهم السلام) ؛ ج 2 ؛ ص183.
[12] کامل الزیارات؛ ب 49؛ ص 132؛ ح 2.
[13] همان ؛ ب62؛ ح 3 .
[14] ر.ک: بحارالانوار؛ ج 36؛ ص 286؛ ح 107.
[15] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص179.
[16] كليات مفاتيح نوين ؛ ص361.
[17] همان.
[18] مزار كبير؛ ص 417.
[19] كليات مفاتيح نوين ؛ ص361.
[20] بحارالانوار؛ ج 97؛ ص 129.
[21] كليات مفاتيح نوين ؛ ص216.
[22] مزار کبیر ؛ ص417.
[23] كليات مفاتيح نوين ؛ ص361.
[24] سوره طه؛ آيه 12.
[25] كليات مفاتيح نوين ؛ ص217.
[26] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص65.
[27] « بَلَغَنِي أَنَّ قَوماً يَأْتُونَهُ مِنْ نَواحِى الْكُوفَةِ وَ ناساً مِنْ غَيْرِهِمْ وَ نِساءً يَنْدُبْنَهُ وَ ذلِكَ فِي النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَمَنْ بَيْنَ قارِى ءٍ يَقْرَأُ وَقاصٍّ يَقُصُّ وَ نادِبٍ يَنْدُبُ وَ قائِلٍ يَقُولُ الْمَراثِي؟ فَقُلْتُ لَهُ: نَعَمْ جُعِلْتُ فِداكَ قَدْ شَهِدْتُ بَعْضَ ما تَصِفُ. فَقالَ: الْحَمْدُلِلَّهِ الَّذِي جَعَلَ فِي النَّاسِ مَنْ يَفِدْ إِلَيْنا وَ يَمْدَحُنا وَ يَرْثِي لَنا، وَ جَعَلَ عَدُوَّنا مَنْ يُطْعِنُ عَلَيْهِمْ مِنْ قَرابَتِنا أَوْ غَيْرِهِمْ يَهْدِرُونَهُمْ وَ يُقَبِّحُونَ مَا يَصْنَعُونَ»؛( بحارالانوار؛ ج 98؛ ص 74 به نقل از كامل الزيارات؛ ص 325؛ باب 108؛ ح 1).
[28] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص65.
[29] همان؛ ص66.
[30] بحارالانوار؛ ج 98؛ ص 140؛ حديث 2 ، كامل الزيارات؛ ب 4؛ ص 131؛ ح 3.
[31] كليات مفاتيح نوين ؛ ص361.
[32] « ... فَوَجَدُوا جابِرَ بْنَ عَبْدِاللَّهِ الْانصارِي وَ جَماعَةً مِنْ بَنِي هاشِمَ وَ رَجُلًا مِنْ آلِ رَسُولُ اللَّهِ؛ قَدْ وَرَدُوا لِزِيارَةِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ عليه السلام، فَوافَوْا فِي وَقْتٍ واحِدٍ، وَ تَلاقَوْا بِالْبُكاءِ وَ الْحُزْنِ وَ اللَّطْمِ، وَ أَقامُوا الْمَأْتَمَ الْمُقْرِحَةَ لِلْأَكْبادِ»؛( بحارالانوار؛ ج 45؛ ص 146).
[33] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص85.
[34] كليات مفاتيح نوين، ص 361 .
[35] ثواب الاعمال؛ ص 89.
[36] كليات مفاتيح نوين؛ ص 362.
[37] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 7 ؛ ص432.
[38] كامل الزيارات؛ ب 49؛ ص 133؛ ح 4.
[39] همان؛ ص 134؛ ح 8.
[40] كليات مفاتيح نوين ؛ ص362.
[41] همان.
[42] كافى؛ ج 8؛ ص 102؛ ح 73.
[43] كامل الزيارات؛ ب 48؛ ص 130؛ ح 1.
[44] كليات مفاتيح نوين ؛ ص363.
[45] كامل الزيارات؛ ب 48؛ ص 130؛ ح 1.
[46] همان؛ ب 79؛ ص 213؛ ح 10.
[47] كليات مفاتيح نوين ؛ ص401.
[48] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 1 ؛ ص502.
[49] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص624.
[50] ر.ک: مفاتيح نوين؛ زيارت اربعين؛ص 393.
[51] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص633.
[52] اهداف قيام حسينى ؛ ص73.
[53] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص633.
[54] اهداف قيام حسينى ؛ ص80.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛22/8/1395.
[56] كليات مفاتيح نوين ؛ ص375.
[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛22/8/1395.
[58] همان.
