تأملی در گزاره های معرفتی دعای عرفه از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

روز نهم ذى الحجه روز عرفه است که روزى بسیار بافضیلت است و حاجیان آن روز را در صحراى عرفات به یاد خدا هستند[1]، نهم ذى الحجه روز پر مشغله حجاج و مملو از ذکر خداست.[2] آن روز که حجاج در صحراى عرفات حال عجیبى دارند، مخصوصاً آن هنگام که دعاى عالیة المضامین عرفه قرائت مى شود. دعایى که بدون شک از والاترین دعاهاست. در آن صحرا و آن ساعات، به اهل معرفت شور و حالى مى دهد که قابل توصیف نیست، شور و حالى که در غیر آن مکان حاصل نمى شود[3] زیرا در معنی واژه عرف آمده است که بوی خوش را گویند و از این رو عرفات را به این نام می‌خوانند که به دلیل دعاهای زیادی است که در آن مکان مقدس صورت می گیرد لذا  بوی خوشی از نظر معنوی دارد، ضمن این‌که گروهی بر این عقیده هستند که مردم در هنگام دعا به گناهان خود اعتراف می‌کنند و طلب آمرزش دارند به همین دلیل آنجا را عرفات نامیده‌اند اینگونه است که توبه در عرفات و در روز عرفه اهمیت فراوانی دارد[4]

بنابراین در این روز، به ویژه براى کسانى که در سرزمین پرخاطره و انسان ساز «عرفات» باشند و در مناسک حج شرکت داشته باشند، سعادت مضاعف خواهد بود؛ آنان که در لباس سفید احرام، با قلبى مملو از عشق خداوند، دعاى عرفه امام حسین علیه السلام را در سرزمین عرفات زمزمه مى کنند، از این زلال معرفت ناب، بیش از دیگران سیراب مى شوند.[5]

دعای عرفه؛ مهمترین شاخصه ی معرفتی روز عرفه

بی شک شیعیان بیشترین حجم دعا را در میان پیروان سایر مذاهب و ادیان دارند،[6] به نحوی که یکى از مزایاى مهم مکتب اهل بیت علیهم السلام دعاهاى بسیار عالى، روح پرور، پرمحتوا و آموزنده اى است که از آن امامان بزرگوار به یادگار مانده، بعضى از آنها شبیه اعجاز است؛ دعاهایى همچون دعاى کمیل، صباح، ندبه، ابوحمزه و دعاى عرفه . راستى چنین است؛ مانند این دعاها را در هیچ جا و نزد هیچ گروهى نمى توان یافت.[7] این امر را می‌توان جزو نشانه‌های حقانیت اهل‌بیت عصمت و طهارت به شمار آورد.[8]

این دعاها که منبع الهام بخش معارف غنى اسلام است، راه و رسم خودسازى و «سیر و سلوک الى الله» را به ما مى آموزد و چون روى سخن در آنها با خدا است، چنان اوج مى گیرد که از قله افکار آدمیان فراتر مى رود.[9]

از این رو در روز عرفه، مخصوصا دعاً براى مؤمنان و دوستان بسیار سفارش شده است. چه آنان که زنده اند و چه کسانى که از دنیا رفته اند.[10]

مرحوم «علامه مجلسى» در این زمینه مى گوید: روز عرفه از اعیاد بزرگ اسلامى است و کسى که بتواند این روز را در «عرفات» باشد، توفیق بزرگى دارد. این روز اعمال و دعاهاى فراوانى دارد و بهترین عمل در این روز، دعا است.[11]،[12]

هم چنین از ابراهیم بن هاشم که از بزرگان شیعه است چنین نقل شده که: «عبد الله بن جندب» را در سرزمین عرفات دیدم که در روز عرفه، غرق در دعا و راز و نیاز بود. دست هاى خود را به سوى آسمان بلند کرده بود و اشک از چشمانش سرازیر بود، و فراوان گریه مى کرد؛ در پایان نزد او رفتم و گفتم:[13] وقوف و عبادت هیچ کس را مثل تو ندیدم. گفت به خدا سوگند! فقط براى برادران مؤمن دعا کردم، زیرا از امام موسى کاظم علیه السلام شنیدم که فرمود: هر کس براى برادران مؤمن خود دعا کند، از عرش ندا مى رسد که صدهزار برابر آن براى خود تو خواهد بود، و من نخواستم از صد هزار برابر دعاى فرشتگان که یقینا مستجاب است، دست بردارم! و براى خودم دعا کنم که نمى دانم مستجاب خواهد شد یا خیر!.[14]،[15]

ضرورت تأمل و تفکر در دعای عرفه

باید اذعان نمود بخش مهمى از تعلیمات دینى در دعاهاى پیغمبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم و امامان معصوم علیهم السلام نهفته شده است. قرائت این دعاها علاوه بر اینکه انسان را به جوار[16] قرب خدا نزدیک و از شیطان و وسوسه هایش دور مى کند و روح را لطافت خاصى مى بخشد، اثر عمیقى در تقویت پایه هاى ایمان و تهذیب نفوس و پرورش اخلاق فاضله دارد.[17]

از آنجا که این دعاها از روح بلند معصوم سرچشمه گرفته همه آنها در یک سطح عالى است و با قرائت آگاهانه آن انسان به اوج معرفت و کرامت انسانى نزدیک مى شود.[18]

هرگاه این دعاها گردآورى شود گنجینه گران بهایى از معارف دینى و دروس اخلاقى و آیین سیر و سلوک الى الله تشکیل مى دهند.[19]

بدین ترتیب محتواى دعاها سازنده و سبب تهذیب نفوس و تکامل ارواح و فاصله گرفتن دعا کننده از رذایل اخلاقى مى‌گردد.[20] به تعبیر دیگر، همه دعاها داراى پیام‌هاى مفید و سازنده‌اند؛ همچون دعای عرفه که دعایی پرمحتوا و پرمعنی است و همگان باید این دعا را خوانده و در محتوای آن دقت می‌کنند.[21]

به راستی چه کسى است که دعاى عرفه را مى‌خواند و مراحل معرفة الله را نمى‌فهمد و با دریایى از صفات جمال و جلال خدا و معارف والاى مذهب آشنا نمى‌شود؟ البته این اثر در صورتى است که فرد در مفهوم دعا بیندیشد و روى جمله‌جمله آن دقت کند.[22]

در ضمن، دعاها سطح فکر انسان را بالا مى‌برند و به او مى‌آموزند که از خداوند چه چیزهایى تقاضا و تمنا کند. این مطلب هنگامى به‌وضوح براى انسان ثابت مى‌شود که دعاهاى مأثوره اى همچون دعای عرفه و دعاهاى معروف دیگر را مورد توجه قرار دهد.[23]

بنابراین دعای عرفه امام حسین علیه السلام و دیگر دعاهای ارزشمندی که از امامان معصوم علیهم السلام رسیده است، هریک شاهد گویاى دیگرى براین مدعاست و اى کاش پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام که در این قسمت بر همه مذاهب اسلامى پیشى گرفته اند، جوانان خود را ملزم به حفظ بخشهایى از این دعاها مى کردند (همراه با فهم معانى آنها) تا آنان را در برابر هجوم امواج گناه که مخصوصاً در عصر ما بیداد مى کند حفظ نماید.[24]

مناجات امام حسین در روز عرفه؛ نشانه ای از عشق حقیقی به کمال مطلق

بی شک در عشق هاى حقیقى و مقدس، روح انسان صفا و نورانیت فوق العاده اى پیدا مى کند و همه چیز را جز معشوق حقیقى که مظهر کمال مطلق است به فراموشى مى سپارد و تحمل تمام شداید را براى رسیدن به وصال او و برخوردار شدن از جذبه هاى عنایت و لطفش آسان مى شمرد و هنگامى که «در بیابان به شوق کعبه قدم مى گذارد، از سرزنش هاى خار مغیلان غمى به دل راه نمى دهد».[25]

عشق به خدا و اولیاء الله و همچنین عشق به ارزش هاى والا، یا به تعبیر دیگر محبت و علاقه شدید و سوزان به این امور، همواره چراغ راه اولیاء الله و شهیدان پاک باخته و عارفان دل سوخته و عالمانى که آثار علمى بزرگى از خود نشان داده اند، بوده است و در یک کلمه، راه هاى پرپیچ و خم تکامل را، بدون مرکب عشق نمى توان پیمود[26]؛ لذا راز و نیاز امام حسین علیه السلام در روز عرفه در بیابان عرفات از جمله آثار گران بهایى است از این عشق مقدس.[27]

دعای عرفه؛ تقویت معرفت الهی در قالب خداشناسی

گفتنی است روز عرفه، براى تقویت معرفت الهى، و رابطه عمیق تر با حضرت حق و شناخت صفات جمال و جلال پروردگار، بسیار مناسب و مغتنم است.[28] لذا با وجود دعاى عرفه که سرشار از عرفان خالص اسلامى و معرفة الله است و تعلیمات دیگرى از این قبیل، نوبتى به تعلیمات انحرافى صوفیان نمى رسد، از این رو تصوف در میان شیعیان بسیار کم رونق است.[29]

بنابراین می توان گفت روز عرفه، روز شناسایی و شناخت پروردگار است؛ روزی که برادران و خواهران در سرزمین عرفات حضور داشته و بعدازظهر مراسم وقوف به عرفات را انجام و دعای عرفه امام حسین علیه السلام را زمزمه می‌کنند.[30]

تجلی رحمت واسعه ی خداوند؛ در مضامین عالیه ی دعای عرفه

باید دانست دعا سبب مزید لطف و رحمت خداست.[31] بدین نحو که دعا کردن به درگاه خدا، از دو سو، مقرون به رحمت الهى است: از یک سو، توفیق الهى براى دعا کردن، و از سوى دیگر استجابت دعا از جانب خداوند.[32] زیرا اساس کار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنائى دارد[33] و از پرتو دعا رحمت الهى بر دل و جان انسان ها نازل مى شود، آن گونه که آن را احساس کنند.[34]

اینگونه است که در دعاى عرفۀ امام حسین علیه السلام مى خوانیم: «یا رحمان الدنیا و الاخرة و رحیمهما؛ اى خدایى که رحمان دنیا و آخرت تویى و رحیم دنیا و آخرت نیز تویى!».[35]

در تبیین این فراز از دعای عرفه باید گفت؛ خداوند داراى دو رحمت است: «رحمت عام» و «رحمت خاص»، نام «رحمن» اشاره به «رحمت عام» اوست[36]. رحمت واسعه خداوند که دوست و دشمن و همه موجودات را شامل مى شود[37]، و نام «رحیم» اشاره به «رحمت خاص» اوست که مخصوص اهل ایمان و طاعت است.[38]

از این رو در این فراز از دعای عرفه روى رحمت عامه او که همه خلایق را شامل مى شود «رحمن» و رحمت خاصه اش که ویژه مؤمنان است «رحیم » تکیه شده، تا به انسان امید بخشد و او را در راه طولانى تکامل و سیر الى الله که در پیش دارد یارى دهد.[39]

لذا حقیقتاً انسان از این رحمت گسترده اسلامى لذت مى برد، و از این که این دعاهاى مأثوره جهانگیر و عام است و شامل تمام انسان هاى نیازمند دعا، با هر نوع گرایش فکرى مى گردد، خوشوقت مى شود.[40]

بنابراین باید گفت آیا این دعاهاى جالب و عام و فراگیر، نشانه رحمت و عطوفت اسلامى نیست؟! آیا هیچ انسان بى غرض و با انصافى به خود اجازه مى دهد که چنین آیینى را آئین خشونت معرفى کند![41]

دعای عرفه؛ تجلی خداگرایی و نفی اومانیسم

لازم به ذکر است در دیدگاه سکولاریسم، انسان محور همه اشیا و خالق همه ارزش ها و ملاک تشخیص خیر و شر است.[42] در حقیقت ره آورد اومانیسم و انسان محورى با تکیه بر عمل و تجربه گرایى و بى نیازى از وحى، آن گاه که بشر بخواهد در زمین خدایى کند نتایج و پیامدهایی وحشتناک به همراه خواهد داشت.[43]

حال آنکه در آموزه های اسلامی، ذات پاک خداوند که کمال مطلق و مطلق کمال است، و جامع جمیع صفات جمال و جلال مى باشد، محور اصلى شمرده مى شود، و هر انسانى مى کوشد خود را به آن کمال مطلق نزدیک کند، و پرتوى از اسماء و صفات او را در درون جان خود زنده نماید؛ روز به روز به او نزدیکتر و شبیه تر شود (هر چند ذات پاکش از هرگونه شبیه و مانند واقعى منزه است)؛ و در این مسیر که به سوى بى نهایت مى رود، هیچ حد و مرزى از کمال را به رسمیت نمى شناسد؛ وجود او مملو از عشق به خدا یعنى کمال مطلق مى شود، و انوار ذات و صفات او وجودش را روشن مى سازد، به طورى که هر لحظه فضیلت و کمال برتر و بالاترى را طالب است.[44]

او معلومات خود را گذشته از عقل و وجدان، از وحى آسمانى مى گیرد و ارزش هاى راستین را از دروغین در پرتو آن جدا مى سازد، و با ایمان و یقین کامل و خالى از هرگونه تردید و تزلزل در این راه گام برمى دارد[45] و در یک جمله یعنی دل به خدا بستن و ایمان محکم به او پیدا کردن، سپس تمام زندگى را به رنگ ایمان در آوردن و در محور آن قرار دادن.[46]

لذا امام باقر علیه السلام از امام زین العابدین علیه السلام روایت کرده است که آن حضرت در روز عرفه جمعى را مشاهده کرد که دست نیاز به سوى مردم دراز کرده و کمک مى خواستند! حضرت فرمود: واى بر شما! آیا از غیر خدا در این روز حاجت مى طلبید در حالى که در این روز امید مى رود که فضل خداوند حتى شامل بچه هایى شود که در شکم مادرانند.[47]،[48]

هم چنین باید به فراز پرمحتوای دعاى معروف امام حسین علیه السلام در روز عرفه اشاره نمود، آن جا که عرض مى کند: «الهى انا الفقیر غناى، فکیف لا اکون فقیرا فى فقرى، الهى انا الجاهل فى علمى، فکیف لا اکون جهولا فى جهلى؛ خداوندا! من در عین بى نیازیم سرتا پا فقر و نیازم، پس چگونه در حالت فقر فقیر نباشم؟! خداوندا! من در عین علم و دانش جاهلم پس چگونه در جهلم جاهل و نادان نباشم؟!»[49]

گفتنی است فقر در این فراز به معناى نیاز و وابستگى به ذات پاک پروردگار است،[50] یعنی استفاده از استدلال براى مبارزه با انانیت، به این معنا که خدا را وجودى نامحدود و ازلى و ابدى ببیند و خود را وجودى از هر نظر محدود و در منتهاى عجز و فقر و ضعف و سرتاپا نیاز، و یقین داشته باشد که یک لحظه بدون ذات پاک خداوند بقایى نخواهد داشت.[51]

دعای عرفه؛ ندای مسلمانان در نابودی استکبار

بی شک یکی از مهمترین کارکردهای دعا، ایجاد نور امید در دل انسان ها است. انسان ناامید در دریف مرده ها قرار دارد؛ همان گونه که عامل اصلى پیروزى جنگجویان در میدان جنگ، امید و روحیه است. از این رو، سربازان ناامید اگر پیشرفته ترین سلاح هاى جنگى را نیز داشته باشند، بازنده میدان جنگ خواهند بود.[52]

لذا دعا در دل انسان نور امید مى تاباند، انسانى که اهل دعا و متکى به خداوند است على رغم مشکلات زیاد؛ از قبیل دشمنان جسور.... اگر به درگاه[53] خداوند روى آورد و به او امید ورزد و با او راز و نیاز کند، نور امید در دلش زنده مى شود و به زندگى امیدوار مى گردد و گویى حیات دوباره اى مى یابد.[54]

از این رو مردم در روز عرفه برای رفع گرفتاری ملت‌های مسلمان دعا کنند[55]، مسلمانان در عرفه، دفع شر استکبار را مسئلت کنند[56] تا آتش‌های جنگ که به دست دشمنان استکباری و مسلمان نماهای نادان و بی‌خبر روشن شده، خاموش شود[57] امیدواریم به برکت این دعاها شر استکبار دفع شود.[58]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت بی تردید دعا نقش بسیار مؤثرى در تربیت نفوس انسانى و سوق آنها به مراتب کمال دارد که شاید بسیارى از دعاکنندگان از آن غافل باشند.[59] با این که خداوند به انسان بسیار نزدیک است(وَنَحْنُ أَقْرَبُ اِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرید)[60]، ولى آدمى با غفلت و بى توجهى، از او فاصله گرفته و دور مى شود؛ در این میان، دعا و ذکر است که حجاب میان دعاکننده و خداوند متعال را برطرف مى سازد و انسان، قرب و نزدیکى را کاملا احساس مى کند.[61]

از این رو «دعا» همچون باران بهارى است که سرزمین دلها را سیراب و شکوفه هاى ایمان و اخلاص و عشق و عبودیت را بر شاخسار روح آدمى ظاهر مى سازد!.[62]

«دعا» نسیم روح بخش قدسى است که همچون دم مسیح، «عظم رمیم» را «باذن الله» حیات مى بخشد!.[63]

«دعا» دریاى مواجى است که گوهرهاى فضایل اخلاق را در درون خود پرورش مى دهد!.[64]

به راستی هر نفسى که با دعا همراه است ممد حیات است و مفرح ذات، و هر دلى که با نور دعا قرین است، با تقواى الهى همنشین است.[65]

دعاکننده، وصول به مقاصد شخصى خود را از خدا مى طلبد و خداوند تربیت و پرورش روحانى او را از طریق دعا مى خواهد، و بقیه بهانه است! و اینچنین است که مى توان گفت: دعا اکسیر اعظم، کیمیاى سعادت، آب حیات و روح عبادت است.[66]

با این تفاسیر از یک سو باید در مورد دعاهاى حضرات معصومین علیهم السلام نظیر دعاى عرفه امام حسین علیه السلام، و سایر دعاهاى ارزشمند و داراى مضامین عالى آن بزرگواران، بیشتر مطالعه و تحقیق نموده، و از نحوه دعا کردن آن عزیزان درس عبرت گرفته، و آن را به دیگران انتقال دهیم.[67]

از سوی دیگر وجود روز «عرفه» و خاطره دعاى عجیب و بسیار گران بهاى امام حسین علیه السلام در عرفات، شکوه و عظمت خاصى به این ماه بخشیده، و سزاوار است همه مؤمنان (مخصوصا جوانان پاکدل) از فضاى آکنده از معنویت این ماه غافل نشوند و در خودسازى و تهذیب نفس بکوشند که به پیشرفت هاى مهمى نائل مى شوند.[68]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir