مبانی تربیت اعتقادی درصحیفۀ سجادیه از منظر معظم له

صحيفه سجاديه كه امروز در دست ماست محصول ونتيجه نيايش‌های امام سجاد(علیه السلام) است. اين امام بزرگ با قدرت بلاغت بى‌مانند ونيروى بيانى كه روش‌هاى ادبيات عرب از رسيدن به آن ناتوان‌اند وانديشه الهى مخصوص به خود، توانست از ظريف‌ترين ودقيق‌ترين مفاهيمى كه رابطه انسان را با خدا نشان مى‌دهد ونشاط ووجد خدايابى او را برمى‌انگيزد ووابستگى وتعلق انسان به مبدأ ومعاد را تجلى مى‌بخشد تعبير بسازد وارزش‌هاى اخلاقى وحق وتكليف ناشى از آن را در قالب تعبير وكلمات مجسم نمايد.[1]
گفتنی است کتاب ارزشمند صحیفه سجادیه 54 دعا دارد و تمام مسائلی که مربوط به عرفان، سیر و سلوک الی الله، توجه به خدا، تعالی روح انسان و اصلاح جامعه می باشد در این صحیفه ارزشمند موجود است.[2]
لذا اخیراً تصمیم گرفتیم بعد از تفسیر قرآن و نهج البلاغه، با کمک جمعی از علما و دانشمندان حوزه به تفسیر صحیفه سجادیه بپردازیم، لیکن هنگامی که کار تفسیر صحیفه سجادیه را آغاز کردیم، وارد اقیانوس پهناوری شدیم که مطالبی بسیار عمیق و حساب شده دارد.[3]
از این رو هدف آن است تلاش كنيم راه وصول به قُرب پروردگار را از نزديك‌ترين مسير به كمك قرآن مجيد و رهنمودهاى مقرّبان درگاه الهى و آموزه‌هاى عقلانى (در سايه شرح صحيفه سجاديه) در اختيار طالبان اين راه و عاشقان الله بگذاريم.[4]
جایگاه و اهمیت صحیفه سجادیه
درباره اهمیت و جایگاه این کتاب ارزشمند باید بدانیم که صحیفه سجادیه یک گنجینه گران بها در اختیار ما است،[5] اینگونه است که  امام راحل در خصوص صحیفه سجادیه می‌فرمایند؛ صحیفه کامله سجادیه نمونه کامل قرآن صاعد و از بزرگترین مناجات‌های عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است، کتابی الهی که از سرچشمه نور خداوند نشأت گرفته و در مسیر سلوک بهترین مسیر است. در شیوه دعا و مناجات بهترین‌ها را برای تشنگان معارفی الهی بیان می‌کند و طریقه سلوک اولیاى بزرگ و اوصیاى عظیم الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهى مى‏آموزد، وهمچون قرآن کریم دارای منابع غنی است.[6]
قاطبه علما و دانشمندان كه صحيفه سجاديه را مورد بررسى قرار داده‌اند، اعم از شيعه و اهل سنت و حتى غير مسلمانان اعتراف به عظمت اعجازمانند آن كرده‌اند.[7] لذا تمام علما ودانشمندان اعم از شيعه وغير شيعه با تحلیل و بررسی صحیفه سجادیه، اعتراف دارند كه مضامين اين دعاها به‌قدرى بالا وعالى است كه صدور آن از غير امام معصوم امكان‌پذير نيست؛ همان گونه كه درباره خطبه‌ها ونامه‌ها وكلمات قصار نهج‌البلاغه نیز چنین تعابیری از سوی دانشمندان بیان شده است.[8]
اهمیت صحیفه سجادیه در نگاه اهل سنت
بی تردید دانشمندان اهل سنت درباره اهمیت صحیفه سجادیه گواهی می دهند[9]؛ در تأیید این مدعا باید به اظهارات شیخ علوی بن عبدالقادر از علمای بزرگ اهل سنت در کتاب «دایره المعارف فرقه های منسوب به اسلام» درباره صحیفه سجادیه اشاره نمود که گفت؛ «بعد از جریان کربلا که امام سجاد(علیه السلام) ، دردناک ترین حوادث را در روز عاشورا مشاهده کرد، ایشان را در اسارتی توهین آمیز به دمشق بردند که شب و روز می گریست و به عنوان «بکاء» لقب گرفت؛ در این حال طبیعی بود که آن اندوه دائمی که قلب امام را می فشرد در سخنان و خطبه هایش تجلی کند و نامه، خطبه و دعاها تجلی یافته از ادامه مبارزه کربلا باشد و خلافت حاکمان اموی را به شدت بکوبد؛ همان خلافتی که در آن زمان هنوز نام جدش علی(علیه السلام)  را بر منابر بعد از هر نماز می بردند و سب می کردند».[10]
این دانشمند اهل سنت می گوید «امام سجاد(علیه السلام)  54 دعا را در کتابی با عنوان صحیفه سجادیه گردهم آورد که هرکس این دعاها را بخواند یقین پیدا می کند که ایشان هرگز تقیه نکرد و خلافت اموی را تحت ضربات سنگین خود قرار داد؛ این دعاها به یقین دعاهای انقلابی است و از امامی صادر شده که شاهد عظیم ترین انقلاب اسلامی در کوتاه ترین مدت زمانی یعنی واقعه کربلا بوده است و هنگامی که نتوانست با خون خود انقلاب کربلا را آبیاری کند، با زبانش که همچون شمشیر برنده بود در آن شرکت کرد».[11]
بدون شک بسیاری از دعاهای صحیفه سجادیه، «انقلابی» است و این عالم اهل سنت به درستی متوجه شده که صحیفه ادامه انقلاب کربلا می باشد.[12]
توصیف کم نظیر مفسر برجسته اهل سنت از صحیفه سجادیه
گفتنی است مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی نامه ای  به همراه یک جلد صحیفه سجادیه به مرحوم طنطاوی مفسر بزرگ جهان اهل سنت ارسال نمود، مرحوم طنطاوی در پاسخ به نامه حضرت آیت الله مرعشی نوشته بود که این نامه مدتی پیش به ضمیمه کتاب صحیفه علی بن الحسین(علیه السلام)  رسید؛ کتاب را با دست تکریم گرفتم و آن را کتابی یافتم که مشتمل بر علوم معارف و حکمت هایی است که در غیر آن یافت نمی شود؛ به راستی از بدبختی ما است که تاکنون بر این اثر گران بهای جاوید که از میراث های نبوت و اهل بیت(علیهم السلام) است دست نیافته بودیم و هرچه در آن مطالعه کردم آن را از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایین تر می یابم.[13]
از این رو مرحوم طنطاوی درخواست شرح و تفسیر صحیفه سجادیه می کند که مرحوم حضرت آیت الله مرعشی، سلسله شروح را معرفی کرده و برای این دانشمند اهل سنت ارسال می کند.[14]
ایمان؛ مقوله ای راهبردی در صحیفۀ سجادیه
باید اذعان نمود  امام سجاد(علیه السلام)  در  بخش هجدهم دعای مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه، از خداوند تقاضا می کند «من را اهل سداد قرار بده»؛ به این معنا که در مقابل طغیان حوادث، طوفان ها و سیلاب ها محکم باشم.[15]
بدیهی است «استحکام» از جمله  نشانه ایمان است و در روایات و آیات قرآن مجید درباره محکم بودن انسان باایمان بحث های زیادی شده است.
همانا انسان باایمان در مقابل طوفان شهوت، مقام، حمله دشمن، زرق و برق دنیا، غضب و عداوت ایستادگی می کند.[16]
در کتاب سفینه البحار حاج شیخ عباس قمی روایتی از امام صادق(علیه السلام) آمده است که می فرماید:«مومن از قطعات آهن و فولاد هم محکم تر است؛ قطعات آهن بعد از ورود به آتش، نرم می شود اما مومن حتی اگر شهید و سپس زنده شود، در زندگی دوم نیز برنامه ایمانش تغییر نمی یابد.»[17]
سه ویژگی مومن
انسان با ایمان هنگامی که عصبانی می شود از مسیر حق عوض نمی شود؛ همچنین اگر مومن به کسی علاقه داشته باشد، این مسئله او را به باطل نمی کشاند و زمانی که دارای قدرت نیز شود، بیش از حق خود مطالبه نمی کند.[18]
حال باید  ویژگی های ذکر شده مومن را در خود تطبیق دهیم، لذا اینکه گفته شود من باید جناح خود را تقویت کنم، خواه حق باشد یا نباشد، خارج از چارچوب ویژگی های مومن است چرا که مسیر انسان با ایمان هنگام علاقه و غضب تغییر پیدا نمی کند.[19]
از سوی دیگر گفتن «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» و شیعه علی(علیه السلام)  بودن در کلام آسان است اما هنگام عمل که می رسد، انسان دچار مشکلاتی می شود ، براین اساس باید از خداوند بخواهیم محکم در حوادث باشیم.[20]
هم چنین بر مبنای آیه 66 سوره انفال[21] «اگر از شما صد نفر شکیبا باشند بر دویست نفر غلبه می کنند ، و اگر از شما هزار نفر باشند بر دو هزار نفر به اذن ( و توفیق ) خدا پیروز می شوند.»، می توان دریافت؛ طبق آموزه های قرآنی انسان های مومن و شکیبا موازنه قوا را برهم می زنند.[22]
بنابراین نباید از نقش ایمان و اخلاص در جنگ تحمیلی  غفلت نمود، ما در دوران دفاع مقدس شاهد بودیم که دشمن از نظر سلاح و امکانات اطلاعاتی برتر بود، اما رزمندگان ما با تاثیر ایمان، عشق به شهادت طلبی و ایستادگی بر دشمن مسلط شدند و دشمن نتوانست یک وجب از خاک کشور را در اختیار بگیرد.[23]
پذیرش عمل صالح در گرو ایمان به خدا
سیدالساجدین امام زین العابدین (علیه السلام)  در  دعای مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه به خداوند عرضه می دارد «من را از بندگان صالح خود قرار بده.»[24] .
کلمۀ«صالح» به مفهوم شایسته و درستکار است، و عمل صالح تمام مسائل مختلف فردی و اجتماعی را شامل می شود.[25]باید دانست عمل صالح میوه درخت ایمان است، شاید در چهل آیه از قرآن اشاره شده کسانی که ایمان دارند، عمل صالح انجام می دهند.[26]
به عنوان نمونه  صالحان براساس آیات 113 و 114 سوره آل عمران ؛ جمیعتی از اهل کتاب هستند که به عبادت شبانه می پردازند و ایمان به خدا و روز قیامت دارند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و درکار خیر از یکدیگر سبقت می گیرند.صالحان در مواقعی نظیر کمک به آسیب دیدگان زلزله و دفاع از کشور در تهاجم نظامی استخاره و تامل نمی کنند بلکه به سرعت آماده می شوند.[27]
متأسفانه برخی اظهار می دارند اخلاق انسانی، بدون ایمان به خدا و قیامت نیز حاصل می شود !، حال آنکه  عمل صالح کسی که به حساب و کتاب حتی ذره ای از اعمال در روز قیامت معتقد است و خدا را حاضر و ناظر بر خود می داند، با کسی که چنین اعتقادی ندارد، تفاوت بسیاری دارد.[28]
ایمان؛ مهمترین ویژگی یاران حضرت مهدی (عج)
یکی از مهم ترین ویژگی های یاران حضرت مهدی(عج) این است که دارای ایمان و عمل صالح هستند.[29]
بنابراین در سایه تحقق حکومت جهانی امام عصر(عج)‌ عدالت و امنیت فراگیر شده و هیچ استعمار و استکباری وجود نخواهد داشت.آیه 55 سوره نور می‌گوید خداوند به کسانی که دارای ایمان و عمل صالح هستند وعده حکومت جهانی داده است و در سایه این حکومت جهانی سه نتیجه مهم عاید آنها می‌شود.[30]
نتیجه نخست اجرای عدالت در تمام عالم است که با ظهور امام عصر(عج) شکل می‌گیرد و حکومت امام عصر(عج) جهانی است.[31]
دومین نتیجه حکومت امام عصر(عج) امنیت فراگیر است و نتیجه دیگر وجود عبادت خالصانه است، از این رو در عصر ظهور هیچ گونه استعمار و استکباری بر مومنان اشراف نخواهند داشت.[32]
اعتدال و میانه روی مولفه ای تربیتی در صیانت از اعتقادات
باید تصریح نمود امام سجاد(علیه السلام)  در فصل هجدهم دعای مکارم الاخلاق به خداوند عرضه می دارد «من را بهره مند کن که همیشه در خط اعتدال قدم بردارم»،[33] لذا آن حضرت از خداوند تقاضا می کند که ایشان را از «اقتصاد» بهره مند نماید، کلمه اقتصاد در فارسی به معنای تجارت و فعالیت های مالی است اما در زبان عربی به مفهوم میانه روی و دوری از افراط و تفریط می باشد[34].
لذا نخستین نکته از دعا این است که امام سجاد(علیه السلام)  از خداوند تقاضا می کند که توفیق دهد از افراط و تفریط در کارها برحذر باشد.[35]
 بی تردید گاهی اعتدال در عقاید، عمل و برنامه های فردی و اجتماعی است، لیکن خروج از خط اعتدال به خصوص در بحث عقاید همواره مشکل آفرین است.[36] ضربات افراط و تفریط در طول تاریخ فراموش شدنی نیست[37] بلکه افراط و تفریط بلای بزرگ جوامع انسانی است.[38]
باید در نظر داشت دو گروه بدترین و مهلک ترین ضربه ها را به اسلام وارد کردند، یکی از آن دو گروه، «غلات» بودند که در حق امام علی(علیه السلام)  غلو کردند و ایشان را تا پایه خدایی بالا بردند.[39] گروه دوم ناصبی ها هستند و نمونه کامل آن وهابیت تندرو است که داعش مولود آن است؛ این گروه حضرت علی(علیه السلام)  و همه افراد را کافر می دانند و امروز بزرگ ترین ضربه را به اسلام وارد می کنند و تمام کشورهای اسلامی را به مرکز آتش و نزاع میان مسلمین تبدیل کرده اند.[40]
نظر صریح فقهای شیعه درباره غلوگویان
فقهای ما با صراحت می گویند غلات کافر و نجس هستند و مسلمان نیستند؛ جالب است وهابی هایی که به عقیده بنده، سرمایه اصلی آنها دروغ و تهمت است شیعه را متهم به غلو می کنند در حالی که شیعه، غلات را کافر و نجس می داند و درهمه کتاب های فقهی این مسئله ذکر شده است اما دست از سخنان خود بر نمی دارند و بدترین ضربه را به وحدت مسلمین وارد می کنند. [41]
افراط؛ تحمیل خسارت بر جامعه
باید تأکید کرد افراطی گری خسارت های زیادی به جامعه تحمیل کرده است[42]  واقعا در زندگی فردی و اجتماعی از افراطی گری گرفتار خسارت های زیادی شدیم که هنوز هم ادامه دارد.[43]
تفریط؛  سبب طمع دشمن
هم چنین بلای تفریط سبب می شود که دشمن خیال کند ما تسلیم شدیم و هرکاری دلش می خواهد انجام دهد و از ما بخواهد اسرائیل را به رسمیت بشناسیم و در خصوص عرصه دفاعی ما نیز مسائل نامربوط مطرح کند. در صورتی که تفریط شود، دشمن طمع می کند و می خواهد بر همه امور ما تسلط یابد.[44]
جای بسی تأسف است که  دشمن از هر دو گروه استفاده می کند؛ دشمن، افراط افراطی ها را بزرگ نمایی کرده و همین را وسیله ای برای کوبیدن می کند و می گوید همه این گونه هستند در حالی که ممکن است گروه اندکی باشند .[45] در سوی دیگر دشمن تفریط تفریطی ها را نیز بزرگ نمایی می کند و می گوید همه افراد یک جامعه این گونه هستند و این مسئله سبب شده که از گذشته به اسلام ضرباتی وارد شود.[46]
اعتدال راهکار برون رفت از چالش های اعتقادی
بدین ترتیب حرکت در مسیر اعتدال زمینه ساز پیشرفت است[47]، لذا باید در خط مستقیم اعتدال حرکت کنیم؛ و در زندگی فردی اگر اینچنین حرکت کنیم هیچ ناراحتی و ناآرامی بوجود نمی آید؛ ناراحتی ها همواره از تندروی و کندروی است.[48] همه آیات قرآن، انسان را به حرکت در مسیر اعتدال توصیه می کند، از این رو در تمام زندگی خط اعتدال را رها نکنیم.[49]
خود شناسی گام نخست خودسازی
لازم به ذکر است امام سجاد(علیه السلام)  در بخش نوزدهم دعای مکارم الاخلاق، برنامه تهذیب نفس را به صورت فشرده ارائه فرموده است، آن حضرت به پیشگاه خداوند عرضه می دارد «خداوندا من مجموعه ای از صفات نیک و بد هستم؛ صفات بدم را از من بگیر و صفات خوبم را بر من ببخش و اصلاح کن چرا که نفس من سرکش می باشد و ممکن است اگر من در حفظ و حفاظت تو نباشم، هلاک شوم».[50]
با تأمل در این فراز نورانی از امام زین العابدین(علیه السلام)  باید گفت هرانسانی مجموعه ای از صفات نیک و بد است و برای تهذیب نفس راه پرپیچ و خمی وجود دارد.
لیکن «شناخت خویشتن» گام نخست تهذیب نفس است، باید صفات مذموم و ممدوح خود را بشناسیم و بعد به فکر راه اصلاح آن باشیم.[51]
چهار شاخصۀ خود شناسی
بدیهی است انسان از چهار مسیر می تواند صفات نیک و بد خود را بشناسد.[52]
1. در گام نخست باید وجدان خود را قاضی کند و بعد مشاهده کند تا چه اندازه صفاتی نظیر خودپسندی، حسادت، تکبر، بخل و ترس را در درون خود دارد، برخی افراد در گذشته کاغذ به دست می گرفتند و صفات خود را یادداشت می کردند تا تهذیب نفس را آغاز کنند.[53]
2. دومین مسیر «شناخت خویشتن» بیان ویژگی های انسان از سوی دوستان است، دوستان خوب می توانند بدون چاپلوسی و تملق، صفات انسان را ذکر کنند. درروایتی می خوانیم کسانی که عیب انسان را می گویند محبوب ترین دوستان تلقی می شوند. لذا بیان محترمانه عیوب از سوی دوستان در اصلاح خویشتن تاثیرگذار است.[54]
3. سومین راه «شناخت خویشتن» شنیدن سخنان دشمن است، یکی از فواید دشمن این است که گرچه با بزرگ نمایی اما عیب انسان را بیان می کند؛ خیال نکنیم دشمن همیشه ضرر می زند خیلی اوقات دشمن به انسان خدمت می کند و نقاط ضعفی را بیان می کند که ما به دنبال اصلاح آن بر می آییم.[55]
4. جست وجو کردن عیوب دیگران در خود چهارمین راه «شناخت خویشتن» است ما باید ایرادهایی را که به دیگران می گیریم، در خود جست وجو کنیم.[56]
در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده «آنچه را که دوست می دارید مردم با شما معامله کنند با مردم معامله کنید و آنچه را دوست نمی دارید، معامله نکنید».[57]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت برخی افراد به جای آنکه به دنبال عرفان های کاذب بروند و عمر، فکر و نیروی خود را هدر دهند، بهتر است به صحیفه سجادیه مراجعه کرده و آن را بخوانند و عمل کنند چرا که راه سیر و سلوک در این کتاب ارزشمند است.[58]
بنابراین باید شناخت کاملی نسبت به صحیفه سجادیه داشته باشیم،  متاسفانه این کتاب گرانقدر آنچنان که لازم است در افکار عمومی شناخته شده نیست که امیدواریم به مرور زمان این کتاب ارزشمند جایگاه خود را پیدا کند.[59] وهمه بتوانیم از این کانون علم، دانش، تقوا و عرفان استفاده کنیم.[60]
هم چنین امیدواریم که خداوند به برکت ماه مبارک رمضان ما را از صالحان قرار دهد که بتوانیم به فرامین الهی جامه عمل بپوشانیم.[61]ان شاءالله از افراط و تفریط نیز برحذر باشیم و در خط اعتدال امیرمومنان علی(علیه السلام)  حرکت کنیم.[62]
ماه رمضان بستر مناسبی برای شناخت خویشتن و تهذیب نفس است ، امیداست همه ما به خصوص جوانان عزیز به اصلاح خویشتن اهتمام داشته باشند.[63]
 

[1] عرفان اسلامی (شرحی جامع بر صحیفه سجادیه) ؛ص285.
[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی،شبکۀ دوم سیما؛(برنامه چشمۀ معرفت)؛18/3/1395.
[3] همان.
[4]عرفان اسلامی (شرحی جامع بر صحیفه سجادیه)؛ص15.
[5]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی،شبکۀ دوم سیما؛(برنامه چشمۀ معرفت)؛22/3/1395.
[6] همان.
[7] عرفان اسلامی (شرحی جامع بر صحیفه سجادیه)؛ص17.
[8] همان؛ص286.
[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی،شبکۀ دوم سیما؛(برنامه چشمۀ معرفت)؛22/3/1395.
[10] همان.
[11] همان.
[12] همان.
[13] همان؛20/3/1395.
[14] همان.
[15] همان؛24/3/1395.
[16] همان.
[17] همان.
[18] همان.
[19] همان.
[20] همان.
[21] «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فيکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ يَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَ إِنْ يَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرينَ»
[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در رسانۀ ملی،شبکۀ دوم سیما؛(برنامه چشمۀ معرفت)؛24/3/1395.
[23] همان.
[24] همان؛26/3/1395.
[25] همان.
[26] همان.
[27] همان.
[28] همان.
[29] همان.
[30] همان.
[31] همان.
[32] همان.
[33] همان؛22/3/1395.
[34] همان؛21/3/1395.
[35] همان.
[36] همان؛22/3/1395.
[37] همان.
[38] همان؛21/3/1395.
[39] همان؛22/3/1395.
[40] همان.
[41] همان.
[42] همان؛21/3/1395.
[43] همان.
[44] همان؛22/3/1395.
[45] همان.
[46] همان.
[47] همان؛21/3/1395.
[48] همان.
[49] همان.
[50] همان؛28/3/1395.
[51] همان.
[52] همان.
[53] همان.
[54] همان.
[55] همان.
[56] همان.
[57] همان.
[58] همان؛18/3/1395.
[59] همان؛22/3/1395.
[60] :همان؛20/3/1395.
[61] همان؛25/3/1395.
[62] همان؛22/3/1395.
[63] همان؛28/3/1395.