راهبردها و راهکارهای تحقق اقتصاد مقاومتی از منظر معظم له

در تاریخ زندگی همه انسان ها روزهایی پیش می‌آید که باید با قوت و قدرت تمام و با فداکاری و مقاومت در برابر دشمنان بایستیم و به آن ها نه بگوییم تا بتوانیم عزت، شرف و افتخارات و استقلال خود را حفظ کنیم.[1]

نباید فراموش نمود نظام اسلامی از یک سو در شرایط تحریم قرار دارد و در سوی دیگر قیمت نفت به میزان چشمگیری کاهش یافته است، لیکن معتقدیم هیچ مشکلی نیست که راه حلی نداشته باشد و باید نشست و در این باره فکر و چاره‌اندیشی کرد[2] و برای مقابله با آن فکر اساسی نمود[3] زیرا  اگر انسان مشکل را تشخیص دهد برای حل آن نیز به دنبال راه چاره می‌رود و این خود یک پیروزی محسوب می شود.[4]

لذا اکنون لازم است با بررسی و اجرای ابعاد مختلف اقتصاد مقاومتی که ابتکار آن بوسیله رهبر معظم انقلاب صورت گرفته است مشت محکمی به دهان دشمنان کینه توز بزنیم و برای همیشه آنان را مأیوس کنیم.[5]

تأملی در چیستی مفهوم اقتصاد مقاومتی

 اقتصاد مقاومتی درست شبیه چیزی است که در عصر ظهور اسلام و درخشش انوار قرآن در عصر حضرت رسول‌الله(صلی الله علیه و آله و سلم) واقع شده که دشمنان و منافقان گفتند اصحاب رسول خدا را تحریم کنید و کمک های مالی به آن‌ها نکنید تا از گرد او پراکنده شوند. [6]

لیکن قرآن مشت محکمی به دهان آن‌ها کوبید و فرمود که در کشوری زندگی می‌کنیم که خدای متعال خزانه آن را در اختیار ما گذاشته است.[7]

از این رو مردم با استعداد هر‌گاه این منابع را به خوبی مدیریت کرده و برنامه‌ریزی دقیقی به وسیله مغزهای متفکر اقتصادی تنظیم شود و به قناعت در مصرف آن ها روی آوریم، به یقین توطئه های دشمن در هم کوبیده میشود.[8]

ضرورت اجرای اقتصاد مقاومتی

در تبیین ضرورت تحقق اقتصاد مقاومتی باید گفت مسائل اقتصادی از جمله موضوعاتی است که می تواند برای ما خطرآفرین باشد.[9] لذا باید حل مشکلات اقتصادی را جدی بگیریم .[10]

باید مراقب باشیم چراکه دشمن می­ خواهد از ملت ما انتقام بگیرد و محاصره اقتصادی به نوبۀ خود  انتقام گیری از ملت است چراکه این ملت در روز قدس، راهپیمایی پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن و انتخابات و دیگر صحنه ­ها با شور و حرارت خاصی در صحنه حاضر می­ شوند و دشمنان را ناکام می ­گذارند.[11]  لذا باید نقشه­ های دشمنان  را نقش برآب نمود از این رو باید حل مشکلات اقتصادی و تورم را جدی گرفت. [12]

هم چنین باید گفت تحقق آموزۀ قرآنی حیات طیّبه در گرو اجرای اقتصاد مقاومتی است، به نحوی که اجرای اقتصاد مقاومتی در تمام جزئیات زندگی جاری شود.[13] لذا نباید خطرات اقتصادی و فرهنگی ما را مرعوب کند، بلکه وظیفه علما است که در مقابل این مسائل با هشیاری چاره اندیشی کنند.[14]

بی شک قدرت یافتن مسلمانان و رسیدن آنان به حدی از شکوه و عظمت که دشمنان هرگز این جرئت را به خود ندهند که نسبت به جامعه اسلامی تعرض کنند شامل اقتدار در امور اقتصادی و دیگر مسائل مهم می­ باشد.[15]

اصلاح الگوی مصرف راهبردی کلیدی در تحقق اقتصاد مقاومتی

شرط اول در مسئله اقتصاد مقاومتی اصلاح الگوی مصرف و صرفه جویی مردم است،[16] زیرا دعوت به اسراف ازجمله مسائلی که دشمن برای ضربه زدن به اقتصاد از آن بهره می گیرند؛ چرا که نتیجه آن وابستگی اقتصادی خواهد بود؛[17] حال برای اینکه به دشمنان نشان دهیم تحریم‌ها در زندگی اجتماعی ما خللی وارد نکرده و شکست نخورده‌ایم باید به سیاست های اقتصاد مقاومتی توجه کنیم و صرفه جویی را در پیش بگیریم و این موضوع باید مد نظر مردم قرار بگیرد.[18] اگر خودمان در مسأله اقتصاد مقاومتی الگو نباشیم نمی توانیم دیگران را دعوت کنیم.[19]

در تشریح این مسأله باید اذعان نمود تردیدی نیست که نعمت های طبیعی حد و حدودی دارند و فناناپذیر نیستند بلکه  منابعی که در آسمان­ها و زمین وجود دارد در صورتی که بدون برنامه ریزی مصرف شوند به پایان می­ رسند و از بین می ­روند.[20] در حالی که قناعت گنجی پایان‌ ناپذیر است و اگر صرفه جویی در پیش گیریم و به مقدار نیاز از هر نعمتی استفاده کنیم هیچگاه دچار کمبود منابع نمی­ شویم و کسانی که در مصرف نعمت ها راه میانه را در پیش می گیرند هیچگاه دچار فقر نمی شوند.[21]
سیرۀ معصومین(علیهم السلام) و اهل بیت(علیهم السلام) نیز به گونه ای است که این بزرگان تأکیدات بسیار زیادی بر صرفه جویی داشته اند، لذا  این موضوعات باید به جامعه انتقال داده شود و تنها در این صورت است که جامعه می ­تواند مسیر اصلی خود را در پیشرفت و توسعه طی کند.[22]

هم چنین  می­توان به دو دلیل راهبردی  در صرفه جویی تصریح کرد: نخست اینکه نسل امروز به آن نیاز دارند و اگر مصرف از حد بگذرد انسان‌های حال حاضر هم متضرر خواهند شد و امکان مرگ عده‌ای بر اثر گرسنگی هم وجود دارد.

 دلیل دوم هم ضرورت نگهداشتن منابع طبیعی برای نسل آینده است و نباید هرچه داریم را برای نسل امروز هزینه کنیم.[23]

به راستی با این تفاسیر و در کشوری که انواع و اقسام مشکلات اقتصادی دارد برگزاری جشن‌های عقد و عروسی با ۱۸ نوع غذا چه معنایی می‌تواند داشته باشد.[24]

متأسفانه سرمایه ­های بسیاری از کشور هرساله هدر می­رود که با اصلاح الگوی مصرف می­ توان کشور را به وضعیت مطلوب­تری رساند.[25]

در سال جدید با توجه به مشکلات اقتصادی زیاد در جامعه  مردم هم باید در مسألۀ اقتصاد مقاومتی  تشریفات را کمتر و زندگی‌ها را ساده تر کنند و در عین حال دولت هم بتواند بیشتر به اقشار محروم جامعه کمک کند.[26] اگر می خواهیم به اقتصاد مقاومتی و خودکفایی برسیم نیاز به مولفه  قناعت داریم.[27]

تولید؛ رکن اساسی در تحقق اقتصاد مقاومتی

بدیهی است در بينش اسلام «توليد» مهم‏ترين ركن در اقتصاد مقاومتی به شمار مى‏رود و افزايش نرخ آن از اهداف اقتصادى جوامع اسلامى است و بسيار مورد تأكيد و توصيه است.[28]

«توليد» عبارت است از فعاليتى كه با به‏ كارگيرى و سازماندهى سلسله عوامل و نهاده‏ هايى همچون سرمايه و منابع طبيعى، به ايجاد كالا و خدمات مى‏ انجامد.[29]،[30] یعنی اقتصاد سالمى كه بر اساس توليد و مصرف نيازمندي­ هاى واقعى زندگى بشر آن هم در داخل هر كشور، بنا می­ شود [31].

لذا در اقتصاد مقاومتی باید بر امر  تولید و پیشرفت تمرکز گردید،[32] زیرا بخشی از فعالیت های مهم در اقتصاد مقاومتی تولید است؛ مسأله تولید بیشتر و بهتر از مصادیق اقتصاد مقاومتی است.[33]

باید اذعان نمود تولید ملی یک مسئله بنیادی است که تا کنون فعالیت‌های قابل توجهی در این زمینه صورت نگرفت و برخی فعالیت ها فقط در حد شعار بود؛ لذا باید به بحث تولید ملی توجه کرد؛ زیرا تولید ملی علاوه بر ایجاد شغل، ریشه های گرانی را نیز از بین می برد؛ مجلس هم می بایست در زمینه تولید ملی از دولت توضیح بخواهد.[34] فعالیت و خدمات بانک نیز باید بیش از هر چیز در خدمت تولید باشد. [35]

کیفی گرایی در امر تولید

گفتنی است تولید اجناس با کیفیت در داخل کشور از مصادیق اقتصاد مقاومتی است که مسوولان باید نسبت به آن توجه ویژه داشته باشند.[36]زیرا اگر کیفیت اجناس در سطح مطلوب باشد یک دستگاه صنعتی به جای دوماه، چند سال کار می کند.[37]

بدین ترتیب بالابردن کیفیت های اجناس، افزایش تولید و بی نیازی از واردات خارجی از فعالیت های مهم اقتصاد مقاومتی است[38]؛ این امر در حالی است که متأسفانه بسیاری از اجناس صادراتی کیفیت ندارد و این ضد اقتصاد مقاومتی است.[39] حال اگر تولید با کیفیت تری داشتیم، مردم از کالاهای مختلف استفاده بیشتری میکردند.[40]

بنابراین مسوولان باید ضمن توجه به کاهش هزینه­ ها، افزایش تولید و ارتقاء سطح کمی و کیفی تولیدات در کشور را نیز با جدیت پیگیری کنند.[41]

لزوم تعیین مصادیق اقتصاد مقاومتی

یقیناً اگر بخواهیم شاهد تحقق ابعاد مختلف اقتصاد مقاومتی در کشور باشیم؛ باید به طورخاص نسبت به تعیین مصادیق این اقتصاد نیز بپردازیم؛ زیرا اگر مصادیق به خوبی عنوان نشود، ممکن است مشکلات بسیاری حل نشده باقی بماند.[42]

اقتصاد مقاومتی باید روی جزئیات زندگی و مصادیق پیاده سازی شود تا همه تشکیلات،‌ تکلیف خود را بدانند و اگر صرفاً روی کلیات بحث شود، نتیجه خاصی حاصل نخواهد شد.[43] گاهی نیز از مرحله فرا‌تر رفته و مصادیق اقتصاد مقاومتی تعیین می‌شود، به عنوان مثال کارهای قناعت، زهد و اسراف به صورت مصداقی مورد معرفی قرار می گیرد، مسأله‌ای که امروزه به آن احتیاج داریم هر سه مرحله است اما باید از عنوان کلی خارج شده و به مصادیق بپردازیم، در این صورت است که برنامه ها کاربردی و عملی می شود.[44]

هم چنین وظیفه دستگاه‌ها در عرصه اقتصاد مقاومتی باید مشخص شود؛ وظایف ادارات، مؤسسات صنعتی، بازار‌ها و خانواده‌ها باید به صورت مصداقی تعیین شود، ازاین رو باید از کلی گویی خارج شده و به صورت جزئی وظایف را مشخص کرد.[45]

در واقع در مسیر زندگی روزمره باید بتوانیم سیاست­ های اقتصاد مقاومتی را پیاده کنیم و هر تشکیلاتی، وظیفه خود را بداند و بر اساس آن عمل کند.[46]

تحقق اقتصاد مقاومتی در سایۀ آموزه های اقتصاد اسلامی

 گاهی در مسأله اقتصاد مقاومتی، منابع اسلامی در زمینه مقاومت مورد بررسی قرار می گیرد.[47] حال وقتی منابع اسلامی را در مورد مقاومت مطالعه می­ کنیم به ابعاد مختلفی دست می­یابیم و شاخه­های مختلفی را مشاهده می ­کنیم از جمله اینکه در بحث اقتصاد مقاومتی می­توان به مفاهیم متعدد و مختلف همچون  قناعت و تعالیم دینی ..اشاره کرد.[48]

لذا می­توان در سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام) مواردی را در مورد مقاومت و اقتصاد و در حقیقت زندگی خالی از تشریفات که در شرایط سخت قابل پیاده سازی باشند استخراج کرد.[49]

بنابراین اگر ما به فقه اسلام بنگریم، می­ بینیم که قسمت عمده مسائل اقتصادی فقهی، همان نظام اقتصادی اسلام، همان الگوهای رفتاری و همان مسائل کاربردی است و بیش ترین بخش از اقتصاد اسلامی که در کتاب های فقهی ذکر شده، همان الگوهای رفتاری است که هدفی را دنبال می­ کند; بنابراین، کسی که با فقه کم ترین آشنایی را داشته باشد، شک نمی­کند که اسلام افزون بر مکتب اقتصادی، نظام اقتصادی نیز دارد .[50]

اجتناب از تصدی گری  در سایۀ کوچک سازی  دولت

تأسف انگیز است که تشکیلات دولت متورم بوده و بیش از حد بزرگ شده است[51] که این رشد و گسترش بی رویه دولت بیشترین در آمد کشور  را خرج پرسنل آن کرده است.[52] لیکن دولت خیال می­ کند عظمتش بر این است که همه امور را در دست داشته باشد در حالی که در اروپا همه امور و مسائل در اختیار مردم است و این فرهنگ دولتی باید اصلاح شود.[53]

هم چنین در برخی موارد می توان مشاهده کرد دولت­ ها چوب لای چرخ سرمایه گذاران می­ گذارد و مثل اینکه بخش خصوصی را از خودشان نمی دانند، هم چنین دولت ­ها متاسفانه با بخش خصوصی همکاری نمی­ کنند ، بدین ترتیب هر دوطرف باید همکاری کنند تا رونق اقتصادی شکل بگیرد.[54]

قطع واردات بی رویه ؛ نفی وابستگی اقتصادی

تردیدی نیست که ایجاد وابستگی اقتصادی با نفوذ و تهدید سیاسی از حربه‌های دشمن است.[55]

متأسفانه در مسائل اقتصادی پنج مولفه تحریم، انحصارطلبی، ایجاد وابستگی، زندگی تجملاتی و مصرفی و اشاعه اسراف و تبذیر جامعه را تهدید می کند.[56]

لذا در وهلۀ نخست هر کشوری باید بیشترین اهمیت و توجهش در عرصه مسایل اقتصادی، به کشاورزی معطوف باشد؛ زیرا چیزی که اولین نیازهای بشر امروز را برطرف می­ کند، کشاورزی است.

در قرآن نیز  بسیاری از مثال ­ها به کشاورزی نسبت داده شده است؛ چرا که کشاورزی گنجی است که تمامی ندارد؛ نفت و بسیاری از این انرژی­ها تمام می­شود، اما کشاورزی تمامی ندارد.

لیکن  عده ای مفت خور دست رنج کشاورزان زحمت کش را به یغما می­ برند که باید با آنان برخورد شود هم چنین  محرومیت کشاورزان از ارزش افزوده درآمدها مشکلی است که تا کنون برطرف نشده است.[57]

 جای تأسف است که گاهی تنها 20 درصد از قیمت­ها به کشاورزان می ­رسد و 80 درصد نصیب دلالان می­ شود، بر این اساس تا این مشکل حل نشود، کشاورزی ما جایگاه خود را پیدا نخواهد کرد.[58]در سوی دیگر ایران کشوری است که در طول سال تمام مواد غذایی و انواع میوه ­ها را دارد،لذا باید پرسید  چرا این همه از خارج وارد میکنید؟!، البته باید گفت این کار یک عده سود جوست که یک کشتی وارد می­ کنند و به حال کشاورزان هیچ توجهی ندارند، دولتی که اشراف به مسایل دارد مصالح را در نظر بگیرد؛ حال چند میوه تجملی هم تولید نمی­شود، نشود.[59]

هم چنین باید تأکید نمود قطعاً واردات بی رویه منجر به وابستگی­ های اقتصادی خواهد شد و نتیجه وابستگی­ های اقتصادی وابستگی­ های سیاسی و فرهنگی است؛ چرا که دول غربی فرهنگ خود را در سیاستشان جاسازی خواهند کرد، در حالی که  بعضی چیزها را با قیمت بالا از کشورهای دیگر می­ خرند،[60] لیکن همان محصول را با یک سوم قیمت از کشاورزان داخلی می­ خرند؛ با هر قیمتی که از تولید کنندگان خارجی می­ خرید، باید همان قیمت را به کشاورزان داخلی بپردازید[61].

سخن آخر

شکی نیست اقتصاد مقاومتی تنها راه حل مشکلات است[62]خیال نکنید بعد از شرایط برجام مشکلات برطرف می‌شود. بلکه ما باید منویات مقام معظم رهبری مبنی بر اقتصاد مقاومتی را عملی کنیم.[63]

هم چنین باید تصریح کرد؛ برای حل مشکلات اقتصادی به رفع تحریم‌ها دلخوش نباشیم[64] زیرا برطرف شدن تحریم ها عاملی کم اثر در رونق اقتصادی است، لذا امید بستن به برطرف شدن تحریم ها و سرمایه گذاری خارجی ها برای رونق اقتصادی چندان کارساز نیست چون این عوامل تاثیر چندانی در اقتصاد ندارند و مهم ترین عامل نجات اقتصاد و شکوفایی آن تکیه بر توانایی های داخلی و اجرای اقتصاد مقاومتی است که مسئولین باید توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند.[65]

هم چنین ادارات دولتی باید اقتصاد مقاومتی را سرلوحه کار خود قرار داده و از سفرها، همایش ها و هزینه های غیر ضروری پرهیز کنند.[66]

در ادامه باید از همه امکانات برای تحقق اقتصاد مقاومتی بهره گرفت؛ در این زمینه نیز به تلاش همگانی نیاز است.[67]

از خدا می­ خواهیم که مشکلات اقتصادی حل و دشمن در این مرحله و عرصه نیز ناکام شود. [68]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir

[1] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی همایش اقتصاد مقاومتی از منظر دین ؛1393/12/14.

[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، در اولین جشنواره سلمان فارسی ویژه تحقیقات علوم اسلامی انسانی،1394/09/26.

[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار ر ئیس و اعضای هیأت ر ئیسه مجلس شورای اسلامی ؛ «اخبار شیعیان - دی 1387 - شماره 38 - اخبار مذهبی».

[4]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار سرلشکر رحیم صفوی و شماری از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1393/11/12.

[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به مناسبت برگزاری همایش اقتصاد مقاومتی از منظر دین؛1393/12/14.

[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه امیرالمؤمنین(ع) قم ؛1394/12/23.

[7] همان.

[8] همان.

[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد،1393/10/25.

[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار شماری از مسؤولان شعب مؤسسه مالی و اعتباری مهر؛1389/02/07.

[11] همان.

[12] همان.

[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛1393/10/25.

[14] همان.

[15] تفسیر نمونه، ج 7، ص 222.

[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه، مسجد اعظم قم؛1392/12/21.

[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛1393/10/25.

[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از اعضای نهضت صرفه‌جویی در منابع ملی؛ 1393/02/09.

[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛1393/10/25.

[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از اعضای نهضت صرفه‌جویی در منابع ملی؛ 1393/02/09.

[21] همان.

[22] همان.

[23] همان.

[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛1393/10/25.

[25] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ در دیدار با اعضای اتاق بازرگانی کشور؛1393/02/06.

 [26]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه ؛مسجد اعظم؛ حرم مطهر حضرت معصومه(س)؛1392/12/28.

[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛1393/10/25.

[28] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏2 ؛ ص320.

[29] ر. ك: فرهنگ اصطلاحات كار و تأمين اجتماعى، ص 118؛ مبانى و اصول علم اقتصاد، ص 142.

[30] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏2 ؛ ص320.

[31] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص101.

[32]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛1394/01/20.

[33]همان؛1393/12/25.

[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای شورای مرکزی فراکسیون رهروان ولایت مجلس شورای اسلامی، 1391/07/20

[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس کل بانک مرکزی ،اعضای هیات عامل ، اعضای شورای فقهی ؛1393/06/17.

[36] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛1393/.

[37] همان.

[38] همان.

[39] همان.

[40] همان.

[41] همان.

[42]   بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛1394/01/20.

[43]   همان.

[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛1393/12/25.

[45] همان.

[46] همان.

[47] همان.

[48] همان.

[49] همان.

[50] گستره اسلام در عرصه اقتصاد؛فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره 8 , 1389/3/19.

[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای مرکز راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛1393/12/25.

[52] همان.

[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با اعضای اتاق بازرگانی کشور؛1393/02/06.

[54] همان.

[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد؛1393/10/25.

[56] همان.

[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر و مسئولان وزارت جهاد کشاورزی ؛«افق حوزه، 14 مهر ماه 1389 شماره 283 ».

[58] همان.

[59] همان.

[60] همان.

[61] همان.

[62]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، در اولین جشنواره سلمان فارسی ویژه تحقیقات علوم اسلامی انسانی،1394/09/26.

[63] همان.

[64] همان.

[65] همان.

[66] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ؛جلسه شورای اداری ؛ موسسه امام کاظم(ع)،1394/02/17.

[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ اجلاسیه سراسری جامعه مدرسین و علمای بلاد،1393/10/25.

[68] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار شماری از مسؤولان شعب مؤسسه مالی و اعتباری مهر؛1389/02/07.