حكومت به معناى عام كلمه [1]، در نظام دينى نمى تواند جدا از جهان بينى اسلامى باشد، زيرا حكومت دينى افزون بر توجه به مسائل مادى، اهتمام زيادى به امور ارزشى و عقيدتى دارد.[2]
وجه تمايز و افتراق نظام اقتصادى در دولت [3] دينى با ديگر اقتصادهاى مختلط غربى، در اين است كه برخلاف مكاتب مادى كه اقتصاد را هدف مى دانند، در نگاه دين، اقتصاد تنها وسيله اى براى وصول به رفع نيازهاى انسان در مسيرى است كه براى رشد و تعالى مى پيمايد، از اين رو دولت دينى نمى تواند همانند برخى از جوامع ليبرالى، نسبت به زندگى افراد و رفع نيازهاى ضرورى آنها جهت استمرار حركت تكاملى شان، بى طرف و بى تفاوت باشد.[4]،[5]
در جهان بينى دينى، ناتوانىِ بازار در افزايش كارايى اقتصادى، عامل دخالت دولت در اقتصاد نيست بلكه اين ويژگى نگرش دينى است كه وظايفى را در زمينه مداخله و نظارت بر امور اقتصادى بر عهده دولت نهاده است تا بتواند جهت وصول به اهدافى چون اجراى عدالت، فراهم سازى زمينه هاى رشد و تعالى انسان ها، و بهبود ارزش هاى انسانى و عقيدتى، گام بردارد.[6]
بنابراین دولت اسلامى باید در سياستگذارى ها و برنامه ريزى ها، فعاليت هاى اقتصادى كشور را در مسير رشد و توسعه قرار دهد؛ توليدكنندگان، تاجران و فعالان عرصه اقتصادى را به اين سمت و سو راهنمايى كند تا طىّ يك فرآيند حساب شده، جهت گيرى برنامه ها به بهره مندى اقشار مختلف مردم از امكانات طبيعى كشور و بسط عدالت اجتماعى ختم شود و هم با اعمال نظارت مستمرّ به اين برآيند كمك كند.[7]
دولت در اين راه، باید هم از عوامل جلوبرنده و مشوّق ها، هم از عوامل نظارت گر پايدار، و هم از عوامل بازدارنده در صورت ضرورت بهره مى گيرد،[8] اینگونه است که حل مشكلات و مطالبات مردم و اداره امور كشور با پيام و پيغام ميسر نمى شود، بلكه رئيس دولت بايد با مردم در تماس مستقيم باشد و حضوراً مشكلات و مطالبات را دريابد و به حل آنها بپردازد.[9]
دولت به وعده هایش عمل کند
بی شک عمل به وعده ها از سوی مسئولان،مهمترين سرمايه يك جامعه در تقویت اعتماد میان دولت و ملت است و هر چيزى كه اين اعتماد و همبستگى را تقويت كند مايه سعادت و پيشرفت جامعه است و هر كار بر آن لطمه وارد كند، عامل شكست و بدبختى است.[10]
حال رئیس جمهور محترم وعده های خوبی به مردم داده است، ان شاءالله این وعده ها انجام شود. زیرا حقیقت آن است که مردم می خواهند اثر و نتیجه آمارهای اقتصادی در کاهش تورم و رشد اقتصادی ... را در زندگیشان ببینند و لمس کنند.[11]
گرانی مردم را بیچاره کرده است؛ دولت چاره اندیشی کند
گلایه‌های مردمی از گرانی‌های سر سام آور به امری دائمی تبدیل شده است، ما نیز بارها این مسئله را تذکر داده و گفته ایم و باز هم می گوییم منتهی باید گوش شنوا و اراده و تصمیم برای حل معضل پیدا شود.[12]
تأسف آور است بسیاری از اجناس دو برابر و بعضا بیش از دو برابر شده، این مسئله مشکل و فاجعه است و یکی از عوامل مهم آن این است که ارزش پول ملی ما با وضعیت بازار ارز نصف شده است. در تمام بازارهای جهان کالایی که به عنوان نمونه با یک تومان می خریدیم به دلیل پایین آمدن ارزش پول ملی کشور باید با دو برابر قیمت بخریم چرا ارزش پول ملی ما به این آسانی نصف شود و نیمی از سرمایه های ما بر باد رود؟[13] و یا آنکه در سال های اخیر شاهدیم که بی سر و صدا برخی هزینه‌های آب و برق وگاز در کشور افزایش یافته است حال آنکه این گرانی ها اقشار ضعیف جامعه را به شدت دچار مشکل کرده است.[14]
بی تردید دردها را نباید کتمان کرد؛ از کتمان مطالبات، درد مداوا نمی شود بلکه خطر افزایش پیدا می کند ؛ البته در کنار مطرح کردن درد باید راه درمان را نیز بیان کرد.[15]
ما این مسائل را بیان کردیم، لذا دولت باید با کمک صاحبنظران مسائل اقتصادی در پی چاره باشد؛ باید گوش شنوا برای پذیرش پیشنهادها وجود داشته باشد، این مسئله مشکلی نیست که قابل حل نباشد؛ وظیفه ما گفتن است و ما بارها این مسئله را مطرح و بیان کرده‌ایم ولو اینکه بعضی خوششان نیاید.[16]
انکار واقعیت گراني، مشکلی را حل نمی‌کند
باید دانست گرانی در کشور به طبقات ضعیف اجتماعی فشار بسیاری وارد کرده است، البته گرانی در کشور سه عامل اساسی دارد، نخست عامل تحمیلی است که از خارج بر ما اعمال شده؛ عامل دیگر برخی از کسبه هستند، ما نباید حق را فراموش کنیم، برخی کسبه تا می‌شنوند دلار گران شد، اجناس مغازه خود را گران می کنند، این پول هایی که از این طرق به دست می آید بی برکت است؛ عامل سوم از ناحیه دولت است اگر مدیریت ها صحیح باشد و اگر سرمایه گذاری صحیحی در تولید شود و اگر زمینه کار برای جوان ها فراهم شود، به یقین این مسأله با این شدت بر قشرهای ضعیف تحمیل نمی شود.[17]
لذا دولتمردان بدانند واقعیت ها را نباید انکار کرد؛ سیاست مداران دنیا اگر مشکلی در کشورشان ایجاد می شود آن را سریع اعتراف می کنند، با انکار و آمارهای عوضی و یا زور و فشار مشکلی حل نمی شود؛ البته گران فروشان باید تعذیر شوند، باید ریشه ها را یافت و از آن راه مشکلات را حل کرد و الا عده ای گرفتار مشکلات عظیمی می شوند و نسبت به اصل انقلاب دچار تردید می‌شوند.[18]لیکن نباید توجیه کرد لذا وقتی دولتی ها آماری از تورم می دهند ممکن است بر روی حساب های خودشان درست باشد اما چیزی که مردم با آن سرو کار دارند مواد غدایی، پوشاک، مسکن، وسایل منزل و داروست که اگر روی اینها حساب کنیم قیمت برخی 50 درصد و برخی 100درصد و برخی بالای 100درصد افزایش یافته است.[19]
البته مردم هم می‌توانند در مدیریت مصرف، به نوعی در مقابله با گرانی سهیم باشند؛ لیکن این مسأله چیزی از مسئولیت خطیر دولت در برطرف کردن گرانی‌ها نمی کاهد.[20]
ما با مسؤولان سخنان مردم را به صورت جدی، بی پرده، صاف و شفاف مطرح می کنیم، قوای سه گانه باید مشکلات را حل کنند و باید از استادان و صاحب نظران دانشگاه دعوت شود تا مشکل حل شود و اگر کوتاهی شود عقاب دردناکی خواهند شد.[21]
مردم از بیکاری رنج می برند؛ دولت فکر رفع بیکاری مردم باشد
وقتى تورّم با ركود همراه شد ، بر آمار بيكارى روز به روز افزوده می شود، و سكون جامعه را خسته و دل زده می کند، و درست در همين اوضاع و احوال كسانى با استفاده از رانت ها، يك شبه به ثروت هاى بادآورده می رسند.[22]
آری بیکاری یکی از معضلات اساسی جامعه امروز است [23]و مردم از بیکاری جوانان خود رنج می برند، جوانان تحصیل کرده بسیاری هستند که مشکل بیکاری دارند[24]؛حال آنکه باید به این مهم توجه داشته باشیم که بیکاری عامل بسیاری از ناهنجاری‌ها در جامعه اسلامی است که باید با رشد اقتصاد درون زا با آن مقابله کرد و بیکاری را کاهش داد.[25]
آمار بالاى بيكارى، فقر فراگير، بالا رفتن سنّ ازدواج، و معضل بزرگ اعتياد در جامعه تأسف آور است و دولت باید[26] گام مؤثّرى در راه ريشه كن كردن اين گونه نابسامانى ها بردارد. براى اين كار باید با برنامه ريزى وسیع و گسترده براى اشتغال زایی جوانان اقدام نمود.[27]
در این زمینه دولت باید برای حل قطعی مشکل اشتغال، اهتمام داشته باشد[28] و در تدوین بودجه دقت کند تا مشکلات بیکاری، تولید و... پیش نیاید.[29] زیرا وظيفه دولت، اين است كه اموال عمومى را، به طور كامل در اختيار نيازمندان و تمام صاحبان حق قرار دهد و به طور كلى به امور اقتصادى و معيشت مردم سامان بخشد.[30]لذا دولت برای حل بیکاری باید هزینه زیاد خودش را کم کند .[31]
اینگونه نباشد که در صحنه اجتماع گاهی برخی افراد 10 پست و شغل دارشته باشند و در مقابل عده ای بیکار باشند، تأسف آور است جوانانی که تحصیلات عالیه دارند اما به دلیل اینکه عده ای مشاغل و پست ها را اشغال کرده اند ، بیکار مانده اند.[32]
لذا با توجه به تعداد زیاد بیکاران مخصوصا جوانان بیکار ؛ که مردم از آن نگرانند چرا که بیکاری سرچشمه انواع ناهنجاری های اجتماعی است. توصیه ام به رئیس جمهور محترم این است که ایشان و دیگر مسئولین تلاش بیشتری در این زمینه انجام دهند.[33] دولت به جای نوشتن آئین‌نامه برای ورود زنان به ورزشگاه‌ها، برای رفع مشکلات بیکاری و معیشتی مردم آئین نامه بنویسد.[34]
ورشکستگی و تعطیلی کارخانه‌ها بیانگر کم‌توجهی مسئولان به خط تولید؛دولت دروازه‌های واردات بی رویه کالا و قاچاق را ببندد
توصیه اینجانب به رئیس جمهور محترم در مورد واحدهای تولیدی است که متأسفانه هنوز بسیاری از آنها راه نیفتاده و می دانیم بدون تکیه بر تولید داخلی اقتصاد مقاومتی صورت نمی گیرد و اصولا کل مسائل اقتصادی زیر سؤال می رود.[35]که نشان می دهد اگر اقتصاد مناسب و فرهنگ صحیح در جامعه نهادینه شود، بخش عمده‌ای از مشکلات برطرف خواهد شد و مردم جامعه به سوی سعادت سوق داده می‌شوند.[36]
از سوی دیگر اگر اقتصاد مردم خراب باشد به طبع آن، فساد و خیانت در جامعه بیشتر خواهد شد و مقوله فرهنگ نیز آسیب جدی خواهد دید، همچنین اگر در بین مردم، فرهنگ غلط نهادینه شود، مسئله ربا، رشوه و حقوق‌های نجومی پدید خواهد آمد.[37]
با این تفاسیر اگر خط تولید در کشور سامان پیدا کند، یقیناً بخش زیادی از مشکلات مردم حل می‌شود، لذا می توان اذعان نمود ورشکستگی و تعطیلی کارخانجات و افزایش واردات، بیانگر کم توجهی مسئولان به خط تولید در کشور است، بنابراین همه مسئولان به ویژه دولتمردان باید با شجاعت هر چه بیشتر جلوی واردات و خرج های اضافی را بگیرند تا خط تولید کشور بیشتر تقویت شود.[38]
این مطالبۀ به حق ملت در حالی است که تولیدکنندگان از واردات بی رویه کالا به شدت ناراحتند و معتقدند تا جلوی این کار گرفته نشود تولید داخلی جان نخواهد گرفت.[39]
لذا باید بر حمایت همه جانبه دولت از تولید و اشتغال تأکید کرد و گفت اگر دولت حمایت نکند مشکلی حل نمی شود، همه این موارد باید دست به دست هم دهند تا مسأله تولید و اشتغال رونق پیدا کند؛ دولت باید جلوی واردات بی رویه و قاچاق را بگیرد و دروازه های کشور را بر قاچاق ببندد.[40]مسئولیت دولت جلوگیری از واردات کالای قاچاق میباشد، وقتی موج عظیم کالای قاچاق وارد کشور میکند یقینا دستگاه تولیدی ما خواهد خوابید. [41]
مشکل واقعی بانکها هستند که مردم را بیچاره کرده‌اند؛ دولت جلوی بانکهای افسارگسیخته را بگیرد
مشکل مردم مشکل بانک هاست که مردم را بیچاره کرده است،[42]دولت باید جلوی بانکهای افسار گسیخته را بگیرد، روزی نیست که از سوی مردم برای من نامه نیاید و از سود بانکها شکایت نداشته باشند. خیلی از کارخانه‌ها را این بانکها ورشکسته کرده است. [43]
از این جهت دولت باید بتواند برای رونق تولید و اشتغال چرخه ای ایجاد نماید در این میان بانک ها هم در این زمینه مسؤولیت دارند، بانک ها اگر بر مردم فشار بیاورند و آن ها نتوانند تولید را به گردش در بیاورند باز هم تولید می خوابد، بنابراین تا نظام بانکی اصلاح نشود تولید و مصرف درست نخواهد شد. الان برای جریمه تأخیر هم جریمه نوشته اند، وقتی این ها به فکر منافع خود بوده و به فکر تولید کننده نباشند و دست به دست هم ندهند تولید و اشتغال رونق پیدا نمی کند.[44]
بی شک وقتی بانک ها سود ۳۰ درصدی می گیرند و درآمدکارخانه ها ۱۰ درصد است معلوم است که کارخانه ورشکست می شود و باید سیستم بانکی ما اصلاح شود تا تولید رونق گیرد.[45]به راستی تأسف آور است که بانک ها تسهیلات 22 درصدی به مردم می دهند، اما به تولیدکنندگان 27 یا 30 درصد!، آیا برای تولیدکنندگان باید تسهیلات گران تر باشد؟[46]
گفتنی است بانک های کشور در حال تبدیل شدن به بانک اسلامی توام با ربا هستند؛ و فاکتورهای صوری، صادر می کنند که این کار حرام است .[47]
امروزه بانک های مختلفی در جامعه ایجاد شده است و مردم سوء ظن دارند و می گویند مشخص است که بانک ها درآمد کلانی دارند که مثل سبزی، سبز می شوند، اما دو روزی که نمی توانیم قسط بدهیم جریمه دیر کرد گرفته و منازل به مصادره گذاشته می شود.[48]
لازم به ذکر است بانک ها بیشتر به دنبال سود هستند در حالی که بانک باید سود در سایه خدمت ببرد نه سود غیر از خدمت؛ بانک ها نباید هر بلایی می خواهند سر مردم بیاورند. [49]
هم چنین بخشی از درآمد بانک ها از طریق ارائه وام و دریافت سود 27 درصدی از مردم است، اما درآمد دیگر بانک ها، از طریق حساب جاری مردم است و برای بانک هیچ هزینه ای نیز ندارد و سود خالص است و ما به بانک ها توصیه داریم بخشی از این را بگذارید برای قرض الحسنه و منتظر نباشید مردم بخاطر خدا یا جایزه بیایند حساب قرض الحسنه سرمایه گذاری کنند.[50]
از سوی دیگر جریمه های تاخیر بانک ها، تعزیر مالی است و باید مال حاکم شرع شود نه بانک، البته جریمه دیرکرد برای کسی است که توانایی پرداخت اقساط را دارد اما نمی خواهد بدهد، نه برای کسی که توانایی مالی ندارد و بانک ها باید ملاحظه افرادی که بضاعت مالی شان کاسته شده است، داشته باشند. [51]
با این تفاسیر دولت روی بانک ها حساسیت و قاطعیت بیشتری به خرج دهد، اگر قاطعیت و برنامه نباشد و بانک ها اصلاح نشود کار اقتصاد در کشور اصلاح نمی شود ؛ به ویژه آنکه با این وضعیت نگران کننده برخی از بانکها ، دولت باید نظارت بیشتری داشته باشد .[52]
دولت نسبت به اصلاح فضای مجازی اقدام کند؛ اگر یک‌بار دیگر این فضای مجازی سبب اغتشاش شود مردم شما را نخواهند بخشید
بارها به مسئولان از رئیس‌جمهوری گرفته تا دیگران تذکر و هشدار داده‌ایم که رها بودن فضای مجازی بلای جان همگان است، فحشا را به درون خانواده‌ها می‌فرستد و خطری برای نظام اسلامی، انقلاب و امنیت جامعه است متأسفانه گوش شنوایی نبود اکنون دامن همگان را گرفته است.[53]
مگر نه این است که تلگرام و اینستاگرام به ترتیب 40 درصد و 20 درصد از جرائم دادگستری را به خود اختصاص داده است.[54] حال با توجه به اینکه نصب تلگرام و دیگر پیام رسان های خراجی ، سبب ارسال اطلاعات موبایل به سرورهای آنها می‌شود، تداوم این چالش بسیار خطرناک بوده که باید از وقوع آنها جلوگیری کرد.[55]
از سوی دیگر در اغتشاشات اخیز نیز شاهد بودیم که مزدوران موساد و سیا با استفاده از تلگرام مردم را به اغتشاش تحریک کردند.[56]
حال از مسئولان سؤال می‌کنم که فضای مجازی که پدیدآورندگانش دشمنان هستند و ما را عملاً برده خود می‌سازند آیا عاقلانه است که خود را برده آنها کنیم؟[57]
به یقین تمام اختیارات فضای مجازی فعلی که از آن رفع مانع شد در دست صهیونیست ها و آمریکایی ها است. کسانی که در این فضا وارد می شوند مانند یک نوکر بی اختیار هستند. آیا این در شأن یک ملت بزرگ و پرافتخار است که نوکر بی اختیار صهیونیست ها باشد؟ چرا فضای سالم ایجاد نمی شود؟ در حال حاضر این فضا باز شده اما اگر بار دیگر سبب اغتشاش شود مردم شما را نخواهند بخشید.[58]
بیایید از فرصت استفاده کنیم و برای فضای مجازی توسط کارشناسان آگاه طرح‌های ریخته شده را تکمیل کنیم و به‌جای لجن‌زار متعفنی به نام تلگرام قرار دهیم و آرامش، امنیت و سلامت جامعه را حفظ کنیم.[59]
بی تردید ما مخالف فضای مجازی نیستیم بلکه می‌گوییم بیاییم فضای سالم ایجاد کنیم و این امکانپذیر است. نباید با گذشت زمان مشکلات موجود در فضای مجازی را فراموش کنیم که در این صورت، مجدد در همان دام خواهیم افتاد.[60]
حال برای تحقق این مهم باید پهنای باند فضاهای مجازی خارجی محدود و پهنای باند شبکه‌های داخلی باید افزایش یابد؛ با استفاده از این راهکار می‌توانیم مطالب خوب را ترویج دهیم؛ چاره ای نیست جز اینکه بدیلی برای پیام رسان های غیر مطمئن خارجی درست شود تا نیاز مردم تامین اما بدآموزی‌ها در آن نباشد.[61]
نکته جالب این است که فضای مجازی در اختیار کودکان در آمریکا با فضای مجازی بزرگسالان متفاوت است، حال آنکه اکنون در کشور ایران فضای مجازی برای همگان قابل دسترسی یکسان است.[62]
البته مسألۀ تأمل برانگیز این است که تا کنون دولت فضای مجازی را جدی نگرفته است، هر چند شورای عالی فضای مجازی به ریاست رئیس جمهور وجود دارد اما گاهی تشکیل می‌شود و گاهی تشکیل نمی‌شود و به سرعت از آن می‌گذرند در حالی که باید آن را به صورت جدی مورد توجه قرار دهیم چرا که فضای مجازی می‌تواند بنیان کشور را هدف قرار دهد به همین علت دولت باید این عرصه را به عنوان یک موضوع جدی در دستور کار قرار دهد.[63]
باید دانست تا فضای مجازی اصلاح نشود مشکلات حل نخواهد شد، نمی گوییم که شبکه های اجتماعی و فضای مجازی نباشد اما باید این فضاها را سالم سازی کرد که امکانپذیر است، باید رسانه سالمی درست شود تا مردم استفاده کنند، این مسأله نباید با گذشت زمان فراموش شود که در صورت فراموشی باز هم در دام خواهیم افتاد.[64]
سخن آخر»:( به جای حاشیه سازی، پاسخگوی مطالبات اصلی مردم باشید)
در خاتمه خطاب به رئیس جمهور محترم می گوئیم چرا هنگامی که می خواهید مسأله نقد را به همه عمومیت دهید به سراغ زمان معصومان می روید؟ شما می گویید در جامعه افراد، غیر معصوم بوده و قابل نقد هستند. اما کاری به خط قرمز نداشته باشید. بدانید معصومان علیهم السلام خط قرمز ما هستند و معصوم بودن آن ها از خطا و گناه از مسلمات مذهب شیعه است.[65]
به راستی چه ضرورتی برای این کار وجود دارد؟ در این زمان که نیاز شدید به وحدت داریم چرا سخنانی گفته می شود که جامعه را ملتهب می کند؟شما بگویید مسؤولان قابل نقد هستند اما چه کار به معصومان و زمان آن ها دارید ؟[66]
تأسف آور است در شرایط فعلی که تضعیف قوای سه گانه صلاح جامعه نیست اما گاهی خودشان مشکل درست می کنند. این گونه مسائل سبب شده که این باور برای برخی پیدا شود که منظور ایشان این است که ذهن مردم را از مشکلات و مطالبات دور کنند و به حاشیه ببرند. نباید کاری کرد که این باور برای مردم پیدا شود.[67]
لذا به آقای روحانی می گوئیم شما کار اصلی خود را در سه چیز خلاص کنید: جلوگیری از گرانی، ایجاد اشتغال برای جوانان به ویژه افراد تحصیل کرده و اصلاح فضای مجازی و در دسترس قرار دادن فضایی سالم که مشکلات را حل کند و مفاسد و خطرات شبکه های بیگانه را نداشته باشد.[68]
آری مشکل مردم مشکل بانک هاست که مردم را بیچاره کرده است، مشکل مردم بنا‌های فرسوده در سراسر کشور است که با یک زلزله موجب تلفات زیادی می‌شود، مشکل مردم جوانان بیکار است، مشکل مردم تعطیل شدن کارخانه هاست نه برخی مباحث حاشیه ای ...چرا بعضی‌ها به بیراهه می‌روند؟.[69]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] مقصود از حكومت در اينجا، تنها قوه مجريه نيست، بلكه مجموعه قواى اجرايى، قضايى و قانونگذارى است.
[2] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص278.
[3] همان.
[4] ر.ك: بازار، دولت، ص 68- 71، مبانى اصول علم اقتصاد، ص 190- 191.
[5] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص 279.
[6] همان.
[7] همان؛ ص 291.
[8] همان.
[9] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 11 ؛ ص314.
[10] اخلاق در قرآن ؛ ج 3 ؛ ص243.
[11] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛6/3/۱۳۹۶.
[12] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/7/1391.
[13] همان.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر نیرو؛5/4/1393.
[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/7/1391.
[16] همان.
[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع نمازگزاران حرم مطهر رضوی؛4/4/1391.
[18] همان.
[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/10/1391.
[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ شبستان امام خمینی(ره)؛ حرم مطهر حضرت معصومه (س)؛31/4/1391.
[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع نمازگزاران حرم مطهر رضوی؛4/4/1391.
[22] بازاريابى شبكه اى ؛ ص95.
[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛31/2/1395.
[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛8/9/1396.
[25] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیداروزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات؛2/6/1395.
[26] بازاريابى شبكه اى ؛ ص129.
[27] همان ؛ ص130.
[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛31/2/1395.
[29] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ مجتمع ثامن الحجج(ع) مشهد؛14/5/1396.
[30] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص346.
[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع نمازگزاران حرم مطهر رضوی؛27/5/1396.
[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛28/2/1390.
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛31/2/1395.
[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛8/9/1396.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛31/2/1395.
[36] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع نمازگزاران حرم مطهر رضوی؛8/5/1395.
[37] همان.
[38] همان.
[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس جمهور؛31/2/1395.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/1/1396.
[41] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع نمازگزاران حرم مطهر رضوی؛27/5/1396.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛8/9/1396.
[43]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع نمازگزاران حرم مطهر رضوی؛27/5/1396.
[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/1/1396.
[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع نمازگزاران حرم مطهر رضوی؛13/5/1396.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس بانک مرکزی؛16/3/1393.
[47] همان.
[48] همان.
[49] همان.
[50] همان.
[51] همان.
[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رییس و جمعی از مدیران مؤسسه مالی و اعتباری کوثر؛15/10/1393.
[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛10/2/1396.
[55] همان.
[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.
[57] همان.
[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/10/1396.
[59] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛13/10/1396.
[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1396.
[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ؛8/6/1396.
[62] همان.
[63] همان.
[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1396.
[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛27/10/1396.
[66] همان.
[67] همان.
[68] همان.
[69] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛8/9/1396.
