شك نيست كه هر جامعهاى داراى افرادى از كار افتاده، بيمار، يتيمان بىسرپرست، معلولين، و امثال آنها مىباشد كه بايد مورد حمايت قرار گيرند.[1]
بر این اساس در يك اجتماع سالم كه عدالت در آن برقرار است افرادى معلول و از كار افتاده و مانند آن وجود خواهند داشت كه فراموش كردن آنها بر خلاف تمام اصول انسانى است، و اگر فقر و محروميت به خاطر انحراف از اصول عدالت اجتماعى دامنگير افراد سالم گردد نيز بايد با آن به مبارزه برخاست.[2]زیرا آسیب‌های جسمانی و نیز آسیب‌های معنوی و روحی، تاثیر متقابل بر روی یکدیگر می‌گذارند و ممکن است آسیب‌های اجتماعی و اخلاقی موجب بروز مشکلات مادی و جسمانی و بالعکس گردد.[3]
اینگونه است که یکی از برکات نظام اسلامی تشکیل سازمان های خیریه از جمله سازمان بهزیستی است که برای رسیدگی به حال معلولان و ایتام و افرادی که در معرض بحران های اجتماعی هستند تأسیس شده است و اکنون که سی و هشت سال سال از عمر آن می گذرد بحمدالله از هر زمان فعال تر و بالنده تر است لیکن ضرورت تقویت و حمایت از مددجویان بهزیستی انکار ناپذیر است .[4]
آئین بهزیستی در اسلام
اسلام دین حمایت از محرومان و مستضعفان و آسیب دیدگان اجتماعی است، تا آنجا که کمک به ضعیفان را از بالاترین صدقات می شمرد.[5] لذا اسلام برای هر مسئله‌ای برنامه دارد و هیچگاه قشر محروم و از کار افتاده و دارای مشکل را فراموش نمی‌کند.[6]
اسلام نهايت كوشش خود را به خرج مىدهد كه در تمام جامعه اسلامى حتى يك فقير و نيازمند پيدا نشود، ولى بدون شك در هر جامعهاى افراد از كار افتاده آبرومند، كودكان يتيم، بيماران و مانند آنها كه توانايى بر توليد ندارند وجود دارد، كه بايد به وسيله بيت المال و افراد متمكن با نهايت ادب و احترام به شخصيت آنان بىنياز شوند.[7]
لذا بسيارى از برنامه‌ها و سياستگذارىهاى اقتصادى اسلام، مانند خمس، زكات، انفاقهاى واجب، وقف، هبه و غيره كه در فرهنگ دين قرار دارد و تعاليمى چون ايثار، انصاف، دگردوستى، مواسات و ... ساز و كارهاى توزيعى ثروت هستند كه اسلام جهت رسيدن به عدالت اقتصادى اجتماعى و كاهش فاصله فقر و ثروت، طراحى كرده است.[8]
بدین ترتیب کارهایی که در بهزیستی صورت می‌گیرد، از مهمترین کارهایی است که اسلام به آن توصیه کرده است. همچنانکه رسول اکرم صلی الله علیه وآله در حدیثی فرموده است:«بهترین مردم کسی است که بیش از همه به حال مردم مفید باشد».و یا در روایتی می خوانیم« بالاترین صدقه کمک به شخص ضعیف است». و نیز در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم که به یکی از اصحاب خود که در حال طواف بود، فرمود طواف خود را قطع کن و مشکل فرد مستمند را حل کن و بعد باقی طواف خود را انجام بده.[9]
هم چنین در قرآن کریم[10] بر حقوق مستمندان (وَ الْمَساكِينِ) تأکید شده است؛[11] زيرا در هر اجتماعى افرادى معلول و از كار افتاده و مانند آن وجود دارند كه فراموش كردن آنها بر خلاف تمام اصول انسانى است.[12]
و نیز به حقوق ایتام (َ والْيَتامى) اشاره شده و افراد با ايمان به نيكى در حق آنها توصیه شده اند، زيرا در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون هميشه كودكان يتيمى وجود دارند كه فراموش كردن آنها نه فقط وضع آنان را به خطر مىافكند، بلكه وضع اجتماع را نيز به خطر مىاندازد، چون كودكان يتيم اگر بىسرپرست بمانند و يا به اندازه كافى از محبت اشباع نشوند، دچار آسیب های متعدد در حیطه های فردی و اجتماعی خواهند شد، بنا بر اين نيكى در حق يتيمان هم نيكى به فرد است هم نيكى به اجتماع![13]
اهمیت و جایگاه خدمات سازمان بهزیستی
تمام جوامع دارای افراد ضعیف و آسیب‌پذیر مانند کودکان بی‌سرپرست، ایتام و معلولان هستند که باید از آنها حمایت شود؛زیرا مهمترین سرمایه هر کشور نیروی انسانی است و منابع زیرزمینی و اقتصادی همه در درجات بعدی قرار دارد، بلکه با اتکا به نیروی انسانی مستعد و لایق می توان امروزه جزو کشورهای پیشرفته جهان قلمداد شد.[14]
بدیهی است آسیب دیدن حتی یک نفر نیز ضایعه‌ای مهم برای کشور است و اگر اینگونه اشخاص را مورد حمایت قرار ندهیم و آنها ببینند جامعه نسبت به آنها بی اعتنا است ممکن است تبعات مختلفی دامن گیر جامعه شود.[15]
لذا نباید فراموش کردکه رسیدگی به حال یتیمان، معلولین و مانند آنها نه تنها سبب قرب به خداوند و نجات در یوم القیامه است بلکه مایه آرامش اجتماع و امنیت و سلامت جامعه است؛ اگر یتیمان سرپرستی صحیحی نشوند و مسائل عاطفی و جسمانی آنها حل نشود آرامش جامعه و فرد مورد خدشه قرار خواهد گرفت؛ و یا معتادان اگر جمع آوری نشوند و در ترک اعتیاد آنها تلاش نگردد می توانند تمام جامعه را آلوده کنند؛ هم چنین پسران و دختران فراری از خانواده اگر به پناهگاه امنی هدایت نشوند مشکلات عظیمی برای همه خانواده ها به بار می آید.[16]
اینگونه است که باید مرکزی باشد تا با برنامه ریزی کامل وبا امکانات وسیع، بتوانند ضایعات جامعه را جلوگیری کنند.[17] و یقیناً اینجاست که کار بهزیستی در حمایت از این افراد اهمیت پیدا می‌کند.[18]
لذا می گوییم خدمات بهزیستی خدماتی است بسیار با ارزش هم از نظر معنوی و هم از نظر مادی؛ بهزیستی سازمانی مهم در راستای خدمت رسانی به جامعه معلولان و آسیب دیدگان اجتماعی است؛ آن سازمان مهم سنگین ترین و پرافتخارترین کارهای اجتماعی را بر عهده دارد؛ و البته بهزیستی سازمانی است که مرهم بر زخم های جانکاه جامعه می گذارد و در یک کلام بهزیستی کانونی است که شجاعانه با آسیب های جامعه مبارزه می کند. [19]
رسیدگی به یتیمان و معلولین به مثابۀ انجام واجبات کفایی
واجب كفايى واجبى است كه اگر به حد كافى كسانى نسبت به آن اقدام نمايند از ديگران ساقط شود.[20] ولى اگر كسى اقدام به آن ننمايد، همه مسئولند و بايد جوابگو باشند.[21] چرا كه حفظ نظام واجب و قوام نظام به اين امور است.[22]
معنى واجب بودن يك عمل نیز اين است كه به عنوان يك دين الهى، يا يك دين اجتماعى كه آن هم بازگشت به دين الهى مىكند بايد انجام شود.[23]
جالب اين كه از مسائل مهمى كه فقه اسلامى مطرح است اين مسأله مىباشد كه بر فرد فرد مسلمانان واجب است جامعه خود را بحد خودكفائى اقتصادى وامنیت اجتماعی برسانند، لذا بعنوان يك واجب كفائى هر كس بايد بخشى از نيازهاى جامعه را در زمينه صنعت و كشاورزى و دامدارى و خدمات و علوم و دانش ها بر طرف سازد.[24] و یا جوانانى كه در خطرند بر همه مؤمنين به عنوان واجب كفايى لازم است كه هزينه ازدواج آنها را بدهند.[25]
اینچنین است که کمک به رفع آسیب‌های اجتماعی واجب کفایی است؛ لذا افراد مختلف جامعه نسبت به معضلات اجتماعی از جمله مبارزه با اعتیاد، مبارزه با مشکلات افراد خیابانی، کودکان بی‌سرپرست و معلولین و مسائل ناشی از طلاق، همه جزو واجبات کفایی است که همگان در مقابل آن مسئولند.[26]
البته سازمان بهزیستی با کمال افتخار بخشی از آن را به عهده گرفته است لیکن تمام مردم وظیفه دارند آنها را در رسیدن به این هدف مقدس یاری دهند. [27]
نقش آفرینی مردم ؛ مطالبه جدی در ارتقای حمایت از مددجویان بهزیستی
بی شک كمك هاى مردمى در فرهنگ اسلام از اهمّيّت بسيار بالائى برخوردار است.نه تنها كمك به نيازمندان، بلكه هرگونه كمك به كارهاى خير و فعّاليّت هاى مثبت اجتماعى در مفهوم «انفاق في سبيل اللَّه» درج است، همه از بهترين اعمال محسوب مىشود، و سرچشمه انواع بركات و آثار معنوى و مادّى در دنيا و آخرت است.[28]
لذا انفاق فى سبيل اللّه و كمك به نيازمندان از آنچه خداوند به انسان داده است؛ اعمّ از مال و ثروت، مقام، آبرو، اعتبار، علم و دانش، عفو و بخشش، و خلاصه هر آنچه خداوند روزيش كرده است از جمله نشانه های نقش آفرینی مردم در حمایت از اقشار آسیب پذیر جامعه است.[29]
و خلاصه مردم از تمام سرمايههاى خويش به آنها كه نياز دارند مىبخشند، بىآنكه انتظار پاداشى داشته باشند.[30] در این زمینه از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است كه فرمود:«خَيْرُ النَّاسِ أَنْفَعُهُمْ لِلنَّاسِ؛[31]بهترين مردم كسى است كه از همه به حال مردم مفيدتر باشد».[32] زیرا شکرانه دست‌های توانا، گرفتن دست ناتوانان است و نمی‌توان از کسانی که در معرض خطر و آسیب هستند غافل بود؛ قرآن می‌فرماید به یتیمان رسیدگی کنید همانگونه که اگر یتیمانی از شما برجای بمانند انتظار دارید جامعه نسبت به آنها انجام دهد.[33]
مردم می توانند کمک های خود را در قالب هديه، صدقه، صله رحم، اطعام، وليمه، وقف، وصيّت به ثلث، زكات واجب و مستحب و ...به دست اقشار آسیب پذیر برسانند.[34]بی جهت نیست که در جوامع اسلامى كمك هاى مردمى به صورت گستردهاى انجام می گيرد، و بسيارى از نيازمندان زيرپوشش اين كمك ها قرار می گيرند؛ گاه به نام «جشن نيكوكارى» گاه «هفته اكرام» گاه تحت عنوان «اعياد مذهبى» و «ايّام سوگوارى» گاه به «عنوان افطارى»، «ستاد رسيدگى به امور ديه و كمك به زندانيان نيازمند»، «كمك به ازدواج جوانان» و عناوين ديگر.[35]
اضافه بر اين، هزاران مدرسه و درمانگاه و بيمارستان و مسجد و كتابخانه و خانههاى ارزان قيمت نيز با همين انگيزه ساخته شده است.[36]
به يقين، هرگاه اين روحيّه حفظ و بالنده و گسترده شود، محروميّتزدايى از جامعه و تقویت و توانمندسازی مددجویان بهزیستی و دیگر نهادها و موسسات خیریه، امكان پذير خواهد بود و جامعه ما مجموعهاى مىشود از بهترين انسان ها و سرشارترين عاطفهها.[37]
مسأله مهم اين جاست كه كمك هاى مردمى نه تنها وسيله فقرزدائى يا مبارزه با فاصله طبقاتى است، بلكه وسيله بسيار مؤثّرى براى پرورش و ارتقاء روحى و تربيت شخص كمك كننده است؛ كسى كه قسمتى از بهترين اموال خودرا جدا مىكند و براى كمك به شخص آبرومندى اختصاص مىدهد يا يك مركز خيريّه اجتماعى مىسازد، قبل از هر چيز روح خودرا پاك و قلب خودرا صفا مىبخشد.[38]
لذا قرآن مجيد به پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله دستور مىدهد و مىگويد:«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهّرُهُمْ وَتُزَكّيهِمْ بِهَا[39]؛از اموال آنها صدقهاى بگير كه به وسيله آن آنها را پاك و پاكيزه كنى و آنها را رشد و نمو دهى».[40]
آرى، كمك هاى مردمى روح انسان را مىروياند، رشد و نمو مىدهد، و از بخل و حسد و دنياپرستى و حرص و آز و انحصارطلبى و خودخواهى پاك مىكند و او را روز به روز به خدا نزديك تر مىسازد.[41] بعلاوه، اموال او بركت پيدا مىكند و درهاى روزى به روى او گشوده مىشود.[42]
از زوایه دیگر می توان گفت اكرام بر يتيم و كمك به نيازمند، باعث نرمى قلب و جوشش عواطف مىشود. لذا ترحّم بر يتيم و كفايت ايتام و نگهدارى از آنان، تنها نيازهاى روحى و جسمى يتيم را برطرف نمىكند، بلكه باعث[43] پرورش عواطف و احساسات ما نيز مىشود. و به تعبير ديگر، تأثير طرفينى دارد.[44]
لذا اسلام ما را به سوى جامعهاى سرشار از عواطف دعوت مىكند. بر اين اساس، اگر فرضاً دولت اسلامى بودجهاى كلان داشته باشد و بتواند نياز تمام ايتام را برطرف كند، بازهم مردم نيازمند كمك به يتيمان و مساكين هستند، زيرا در صورت ترك اين كار، چشمه عواطف آنها از جوشش مىافتد.[45]
با این تفاسیرباید تأکید نمود مردم باید پیشتاز کمک به نیازمندان و محرومان جامعه باشند زیرا کمک به محرومان سبب حفظ کشور از آسیب‌ها می‌شود و به طور قطع در این مسیر برکات های الهی به مردم سرازیر می‌شود.[46]
آری مسئله خیر جمعی و مشارکت در توسعه رفاه اجتماعی بخشی از خدمات سازمان بهزیستی است[47] بدین جهت توصیه اینجانب به همه عزیزانی که تمکن مالی دارند این است که از مساعدت و کمک به سازمان بهزیستی که واجبات مهمی را از دوش ما بر می دارد غافل نشوند که هم موجب برکت زندگی دنیایی است و هم ذخیره یوم المعاد خواهد بود.[48]
وظیفه دولت؛ حمایت ازمددجویان کمیته امداد و بهزیستی
در بودجۀ دولت بايد هزینه ای مناسب به مساكين و نيازمندان و از كار افتادگان اختصاص يابد.[49]،[50] زیرا دولت اسلامى در نگاه دين موظف است امكانات عمومى را كه به همه مردم تعلق دارد، به گونهاى در اختيار آحاد مردم قرار دهد كه فرصتهاى رشد وترقى براى همگان فراهم گردد.[51]
لذا در نامۀ حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر می خوانیم؛به كار يتيمان و پيرانِ از كار افتاده كه هيچ راه چارهاى ندارند و نمىتوانند دست نياز خود را به سوى مردم دراز كنند رسيدگى كن، گرچه انجام اين امور (درباره قشر محروم و نيازمند) بر زمامداران سنگين است، ولى اداى حق تمامش سنگين است و گاه خداوند تحمل حق را بر اقوامى سبك مىسازد؛ اقوامى كه طالب عاقبت نيكاند و خويش را به استقامت و شكيبايى عادت داده و به صدق وعدههاى الهى اطمينان دارند.[52]
لیکن واقعیت آن است که بسيارى از معلولان و اقشار آسیب پذیر به علت عدم حمایت کافی مسئولان و مردم در تمام عمر رنج مىكشند، بعكس بعضى كاملًا مرفّه هستند، و برخی به قدری ثروت دارد كه حساب آن از دستش بيرون است، ديگرى نيازمند به نان شب است؛ يكى در فعّاليّت هاى زندگى دائماً پيروز مىگردد و ديگرى به علل ناتوانی جسمی غالباً مواجه با شكست مىشود.[53]
بنابراین باید این نکته را متذکر شد که بودجه سازمان بهزیستی برای تمام وظایف این سازمان کفایت نمی‌کند،[54] بلکه سازمان بهزیستی برای خدمت‌رسانی به جامعه خود افزون بر کمک‌های مردمی، نیازمند تخصیص بودجه‌های لازم از سوی دولت است.[55] لذا دولت باید اعتبار بیشتری برای این سازمان و کارهایی که انجام می‌دهد در نظر بگیرد.[56]
با این اوصاف توصیه ام به دولتمردان این است که به این مقدار کمکی که در اختیار آنها می گذارید بسنده ننمائید که نیازهای این کار بزرگ بسیار فراتر از اینهاست.[57]
سازمان بهزیستی و ضرورت پیشگیری از آسیب های اجتماعی
پیش گیری کردن بهتر از درمان کردن است و هزینه‌اش کمتر است زیرا وقتی ضایعه واقع شود، هزینه بیشتری دارد.[58]
لذا پيشگيرى از ورودِ برخى انحرافات در ساختار روابط اجتماعى و خانوادگى در جامعه اسلامى باید به عنوان مهمترین اولویت سازمان بهزیستی مد نظر قرار گیرد.[59]
حفظ مصالح جامعه و نيز پيشگيرى از ضرر و زيان اجتماعى ايجاب مىكند كه حكومت با توجّه به ديدگاههاى متخصّصين فرهنگی به نظارت خود در مسائل اجتماعی اهتمام ورزد. [60]
در این بین احياى شخصيت معنوى و انسانى افراد جامعه ، از جمله راههاى مهم درمان يا پيشگيرى از آلودگىهاى اجتماعی است؛ زيرا انسان، هنگامى كه از ارزش وجود و شخصيت خود، آگاه شود و دريابد كه او عصاره جهان آفرينش و گل سرسبد جهان خلقت و خليفه خدا در روى زمين است؛ به اين سادگى به آسیب های اجتماعی تن نخواهد داد.[61]
از این رو انتظار این است که سازمان بهزیستی کاری کند که تعداد افراد بی‌سرپرست در جامعه کاهش یابد، طلاق صورت نگیرد و معلول جسمی و ذهنی در جامعه نباشد که در واقع پیشگیری از آسیب‌ها است؛ باید مشکلات افرادی که نیازمند خدمات بهزیستی هستند حل کنیم و حمایت کنیم که به جامعه بازگردند و عضو فعال جامعه شوند.[62]
سخن آخر:(سازمان بهزیستی کشور تمام اقدامات و برنامه‌های خود را رسانه‌ای کند)
بدیهی است اعتماد مردم ، مهمترین سرمایه برای هر سازمان و نهاد محسوب می شود[63] لذا سازمان بهزیستی باید تمام اقدامات و برنامه‌های خود را رسانه‌ای کند، چرا که این اقدام می‌تواند باعث جلب اعتماد و مشارکت‌های مردمی شود.[64] و خیرین را برای ورود به این کارهای خیر تشویق کند.[65]
به هر حال اگر مردم واقعاً ببینند دستگاه‌هایی هستند که از افراد ضعیف و در معرض آسیب حمایت می‌کنند، قطعاً وجدان آنها نیز زنده می‌شود و وارد کمک می‌شوند.[66]لیکن بسیاری از کارها را تا دیگران شروع نکنند، گروه‌ها یا انسان‌های دیگری وارد نمی‌شوند و در جامعه نیز چنین نهادهایی باید فعالیت هایی را آغاز کنند و موجب ترغیب مردم شوند.[67]
به عنوان نمونه طبق صحبت‌های مسئولان سازمان بهزیستی، سالانه 36 هزار واحد مسکونی برای افراد آسیب‌دیده، معلولان و مددجویان ساخته می‌شود که این موضوع قابل توجه است و باید به این نکته توجه شود که اینگونه برنامه‌ها و اقدامات بهزیستی باید رسانه‌ای شود.[68]
خداوند به کارکنان و مدیران بهزیستی توفیق عنایت دهد که در خدمت اجتماع باشند؛ بی تردید زحمت کشان در سازمان بهزیستی با رعایت امانت به صورت کامل همراه با دلسوزی و خلوص نیت کارشان می توانند اعتماد عمومی را جلب کنند زیرا سرمایه هر نهاد و دستگاه همین مسئله است.[69]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج2 ؛ ص220.
[2] تفسير نمونه ؛ ج3 ؛ ص379.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع مدیران بهزیستی سراسر کشور؛24/10/1392.
[4] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش سراسری بهزیستی کل کشور؛2/10/1389.
[5] «عَونُ الضَعیفِ مِنْ أَفضَلِ الصَدَقه»،( بلغة الفقیه؛ج3؛ص290).
[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در همایش خیر جمعی و مشارکت در توسعه رفاه اجتماعی؛ مدرسۀ امام موسی کاظم علیه السلام؛18/7/1394.
[7] تفسير نمونه ؛ ج8 ؛ ص123.
[8] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج2 ؛ ص339.
[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل بهزیستی استان قم ؛8/10/1392.
[10] «وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ؛ و یتیمان و فقیران »(سورۀ نساء؛آیۀ8).
[11] تفسير نمونه ؛ ج3 ؛ ص379.
[12] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص399.
[13] تفسير نمونه ؛ ج3 ؛ ص379.
[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس سازمان بهزیستی کشور؛30/9/1393.
[15] همان.
[16] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش سراسری بهزیستی کل کشور؛2/10/1389.
[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل بهزیستی استان قم ؛8/10/1392.
[18] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس سازمان بهزیستی کشور؛30/9/1393.
[19] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش سراسری بهزیستی کل کشور؛2/10/1389.
[20] احكام خانواده ؛ ص510.
[21] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج1 ؛ ص427.
[22] كتاب النكاح ؛ ج7 ؛ ص146.
[23] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص107.
[24] همان.
[25] كتاب النكاح ؛ ج7 ؛ ص100.
[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل بهزیستی استان قم ؛8/10/1392.
[27] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش سراسری بهزیستی کل کشور؛26/9/1389.
[28] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص7.
[29] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص47.
[30] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص22.
[31] نهجالفصاحه.
[32] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص8.
[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع مدیران بهزیستی سراسر کشور؛24/10/1392.
[34] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص9.
[35] همان.
[36] همان.
[37] همان؛ص10.
[38] همان.
[39] سورۀ توبه؛آیۀ 103.
[40] اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص10.
[41] همان.
[42] همان.
[43] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص129.
[44] همان؛ ص 130.
[45] همان.
[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در همایش خیر جمعی و مشارکت در توسعه رفاه اجتماعی؛ مدرسۀ امام موسی کاظم علیه السلام؛18/7/1394.
[47] همان.
[48] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش سراسری بهزیستی کل کشور؛2/10/1389.
[49] فى ظلال نهجالبلاغه؛ ج 4؛ ص 100.
[50] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج11 ؛ ص63.
[51] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج2 ؛ ص339.
[52] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج11 ؛ ص60.
[53] ارتباط با ارواح ؛ ص155.
[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع مدیران بهزیستی سراسر کشور؛24/10/1392.
[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل بهزیستی استان قم ؛8/10/1392.
[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع مدیران بهزیستی سراسر کشور؛24/10/1392.
[57] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش سراسری بهزیستی کل کشور؛2/10/1389.
[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل بهزیستی استان قم ؛8/10/1392.
[59] احكام خانواده ؛ ص17.
[60] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج1 ؛ ص542.
[61] اخلاق در قرآن ؛ ج2 ؛ ص303.
[62] حضور بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی و رئیس سازمان بهزیستی؛16/7/1394.
[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیرکل بهزیستی استان قم ؛8/10/1392.
[64] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به همایش سراسری بهزیستی کل کشور؛2/10/1389.
[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس سازمان بهزیستی کشور؛30/9/1393.
[66] همان.
[67] همان.
[68] همان.
[69] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع مدیران بهزیستی سراسر کشور؛24/10/1392.
